Ο οικονομολόγος Suresh Naidu επισήμανε κάποτε ότι υπήρχαν τρία μεγάλα προβλήματα στην οικονομική θεωρία του Μαρξ.
Πρώτον, ο Μαρξ πίστευε ότι η αύξηση των επενδύσεων και η συσσώρευση κεφαλαίου μείωνε την αξία της εργασίας προς τους εργοδότες, μειώνοντας συνεπώς την διαπραγματευτική ισχύ των εργαζομένων. Δεύτερον, δεν μπορούσε να αντιληφθεί πλήρως ότι η αύξηση του πραγματικού βιοτικού επιπέδου για την εργατική τάξη μπορεί κάλλιστα να συμβαδίζει με την αύξηση του ποσοστού εκμετάλλευσης –δηλαδή, με μικρότερο ποσοστό του εισοδήματος προς την τάξη των εργαζομένων. Και, τρίτον, ο Μαρξ είχε εμμονή με τη θεωρία της υπεραξίας.
Το δεύτερο και το τρίτο πρόβλημα παραμένουν τεράστια λάθη ανάλυσης. Αλλά, ενώ η πεποίθηση του Μαρξ ότι το κεφάλαιο και η εργασία ήταν υποκατάστατα -και όχι ότι συμπλήρωναν το ένα τ’ άλλο- ήταν λανθασμένη στην εποχή του (και για περισσότερο από έναν αιώνα που ακολούθησε), μπορεί να μην είναι λάθος σήμερα.
Ας το σκεφτούμε κατ’ αυτόν τον τρόπο: Εμείς οι άνθρωποι, έχουμε πέντε βασικές ικανότητες όσον αφορά τον κόσμο της εργασίας:
· Το να μετακινούμε πράγματα χρησιμοποιώντας τους μεγάλους μύες μας.
· Το να πραγματοποιούμε λεπτότερους χειρισμούς σε μικρότερα αντικείμενα, χρησιμοποιώντας τους μικρότερους μύες τους.
· Το να χρησιμοποιούμε τα χέρια μας, το στόμα, το μυαλό, τα μάτια και τα αυτιά μας για να διασφαλίσουμε ότι οι εν εξελίξει διαδικασίες ή διεργασίες βαίνουν με τον σωστό τρόπο.
· Το να συμμετέχουμε σε κοινωνικές, αμοιβαίες σχέσεις και διαπραγματεύσεις ώστε να βαίνουμε όλοι προς την ίδια κατεύθυνση.
· Το να σκαρφιζόμαστε νέα πράγματα να κάνουμε –δραστηριότητες που παράγουν αποτελέσματα τα οποία είναι απαραίτητα, βολικά ή πολυτελή.
Οι πρώτες δύο επιλογές αντιστοιχούν σε θέσεις εργασίας που συχνά συνδέουμε με τους εργάτες και την χειρωνακτική εργασία (blue collar). Οι επόμενες τρεις επιλογές αντιστοιχούν σε εργασίες που συνδέουμε με τα στελέχη επιχειρήσεων και τους μη χειρώνακτες υπαλλήλους γραφείων (white collar).
Η έλευση της Βιομηχανικής Επανάστασης –η ατμομηχανή για την παραγωγή ενέργειας και η μεταλλουργία για την κατασκευή μηχανημάτων- μείωσε σημαντικά την ανάγκη για τη χρήση των ανθρώπινων μυών και των δακτύλων. Ωστόσο, αύξησε σε τεράστιο βαθμό την ανάγκη για χρήση των ματιών, των αυτιών, του μυαλού, των χεριών και του στόματος, τόσο στους χειρώνακτες εργάτες όσο και στους μη χειρώνακτες εργαζομένους.
Με την πάροδο του χρόνου, οι πραγματικές τιμές των μηχανημάτων συνέχισαν να μειώνονται. Όμως, οι πραγματικές τιμές των βρόχων ελέγχου της κυβερνητικής (επιστήμης) -οι οποίοι είναι αναγκαίοι για τη συνεχιζόμενη ορθή λειτουργία των μηχανημάτων- δεν μειώθηκαν, διότι κάθε βρόχος ελέγχου απαιτεί και έναν ανθρώπινο εγκέφαλο, και κάθε ανθρώπινος εγκέφαλος απαιτεί μία δεκαπενταετή διαδικασία ανάπτυξης, εκπαίδευσης και εξέλιξης.
Ωστόσο, δεν υφίσταται κάποιος απαράβατος νόμος που να απαιτεί από τις τεχνολογίες ενέργειας και χειραγώγησης υλικών να εξελίσσονται ταχύτερα από τις τεχνολογίες διακυβέρνησης και ελέγχου. Σήμερα, η τεχνολογική πρόοδος κατευθύνεται προς τη μεταφορά μεγάλου μέρους των στοιχείων των εργατικών και των υπαλληλικών θέσεων που έχουν να κάνουν με την επίβλεψη των εν εξελίξει διαδικασιών, από τους ανθρώπους στις μηχανές.
Πόσοι ακριβώς από εμάς μπορούμε να εργαζόμαστε σε προσωπικές υπηρεσίες, και πόσες από αυτές τις θέσεις εργασίας μπορούν να είναι υψηλόμισθες (σε απόλυτους αριθμούς); Η αισιόδοξη άποψη λέει ότι όσοι από εμάς (συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού μου) φοβόμαστε τη σχετική κατανομή των μισθών του μέλλοντος ως πηγή τεράστιας ανισότητας και ανισορροπίας δυνάμεων, απλά πάσχουμε από έλλειψη φαντασίας.
Ο Μαρξ δεν προέβλεψε με ποιον τρόπο η αντικατάσταση των εργαζομένων στην κλωστοϋφαντουργία από αυτόματους αργαλειούς θα μπορούσε να κάνει οτιδήποτε άλλο από το να μειώσει τους μισθούς των εργαζομένων. Εξάλλου, ο όγκος της παραγωγής δεν θα μπορούσε να αυξηθεί αρκετά ώστε να επαναπροσληφθούν όλοι όσοι έχασαν τη δουλειά τους σε πόστα επίβλεψης μηχανημάτων ή ως πωλητές χαλιών, σωστά;
Θα μπορούσαν, αλλά το λάθος του Μαρξ δεν ήταν καινούριο. Έναν αιώνα νωρίτερα, οι Γάλλοι φυσιοκράτες Quesnay, Turgot, και Condorcet δεν προέβλεψαν το πώς το μερίδιο του γαλλικού εργατικού δυναμικού που απασχολούταν στη γεωργία θα μπορούσε να πέσει κάτω από το 50% χωρίς αυτό να οδηγήσει σε κοινωνική καταστροφή. Εξάλλου, σε έναν κόσμο αξιόπιστων αγροτών, χρήσιμων τεχνιτών, άσωτων αριστοκρατών και λακέδων, η ζήτηση για τα μεταποιημένα είδη και τους λακέδες περιορίζεται από την αντίστοιχη ανάγκη των αριστοκρατών. Συνεπώς, μία μείωση του αριθμού των αγροτών δεν θα μπορούσε παρά να παράγει φτώχεια και εκτεταμένη επαιτεία.
Ούτε ο Μαρξ ούτε οι φυσιοκράτες μπορούσαν να φανταστούν τα πολλά, καλά αμειβόμενα, πράγματα που θα βρίσκαμε να κάνουμε από τη στιγμή που δεν χρειαζόταν πλέον να απασχολούμε το 60% του εργατικού δυναμικού στον τομέα της γεωργίας, και ένα ακόμη 20% στην κλωστοϋφαντουργία και στις χερσαίες μεταφορές μέσω αλόγου και χειράμαξας. Και σήμερα, η αισιόδοξη άποψη είναι ότι τα άτομα με υπερβολικό πλούτο θα συνεχίσουν να σκαρφίζονται πολλά πράγματα για να κάνουν οι υπόλοιπο ώστε να κάνουν τη ζωή τους πιο άνετη και πολυτελή, και ότι η εφευρετικότητα των πλουσίων θα ξεπεράσει την προσφορά εργασίας από τους φτωχούς και θα μετατρέψει τους φτωχούς σε μεσαία τάξη.
Αλλά, δεδομένης της ταχείας ανάπτυξης των τεχνολογιών διακυβέρνησης και ελέγχου, η απαισιόδοξη άποψη αξίζει την προσοχή μας. Σύμφωνα με αυτό το σενάριο, τμήματα της τρίτης επιλογής παραμένουν πεισματικά αδιαπέραστα από την τεχνητή νοημοσύνη και συνεχίζουν να μεταφράζονται σε απίστευτα βαρετές ασχολίες, ενώ η επιλογή τέσσερα –η συμμετοχή σε κοινωνικές, αμοιβαίες σχέσεις και διαπραγματεύσεις- παραμένει περιορισμένη. Καλωσήρθατε στα εικονικά κάτεργα της οικονομίας, στα οποία οι περισσότεροι από εμάς είμαστε «αλυσοδεμένοι» σε γραφεία και οθόνες –αδύναμα γρανάζια για την Amazon Mechanical Turk, για πάντα.