Και ίσως πουθενά η αλλαγή ήταν πιο δραματική – και επιτυχημένη – απ ‘ό, τι στη Γουατεμάλα, όπου η λαϊκή οργή, οι ατρόμητοι ελεγκτές και κυρίως μια ομάδα ξένων ερευνητών, με μια σαρωτική εντολή, καταδίωξαν εγκληματίες στα ανώτατα γραφεία. Και όμως, όπως έμαθαν οι πολίτες της Γουατεμάλα, σε μια περιοχή όπου οι κυβερνώντες θεσμοί ήταν πηλός στα χέρια των ισχυρών ελίτ, η διατήρηση του καλού αγώνα είναι πολύ πιο δύσκολη – ακόμα και όταν ένα βασικό μέρος του συστήματος δικαιοσύνης σας έχει ανατεθεί σε ειδικούς.
Επικεφαλής της εκστρατείας κατά της διαφθοράς στη Γουατεμάλα είναι η διεθνής επιτροπή κατά της ατιμωρησίας που υποστηρίζεται από τα Ηνωμένα Έθνη, ή CICIG, όπως είναι το ισπανικό ακρώνυμό της, η οποία δημιουργήθηκε το 2007 για να ενισχύσει τους κρατικούς θεσμούς και να διασφαλίσει ότι οι παραβάτες των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν προσαχθεί στη δικαιοσύνη για πράξεις κατά τη διάρκεια του 36ετή εμφυλίου της χώρας. Το καθήκον του σώματος έχει διευρυνθεί από τότε για να αντιμετωπίσει μια άλλη μάστιγα – ατιμωρησία σε περιπτώσεις πολιτικής διαφθοράς και απάτης στις δημόσιες συμβάσεις. Αυτό δεν ήταν αλλαγή αποστολής: Πολλές από τις ίδιες ελίτ που κατηγορούνταν για εγκλήματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων προχώρησαν σε δολοπλοκίες κατά των δημόσιων πόρων όταν σταμάτησαν οι πυροβολισμοί.
Η Επιτροπή πέτυχε φλέβα χρυσού το 2015, όταν διαπίστωσε ότι ο τότε πρόεδρος Ότο Πέρες Μολίνα, ένας συνταξιούχος στρατηγός ο οποίος αναδείχθηκε κατά τον εμφύλιο πόλεμο, βρισκόταν πίσω από ένα σχέδιο εξαπάτησης της εθνικής τελωνειακής υπηρεσίας. Τα ευρήματα πυροδότησαν τεράστιες διαδηλώσεις στους δρόμους και βοήθησαν τους εισαγγελείς της Γουατεμάλας να ρίξουν τον Πέρες Μολίνα και το υπουργικό του γραφείο.
Οι πράκτορες του ΟΗΕ δεν εγκατέλειψαν. Δύο χρόνια αργότερα, κατηγορούσαν τον διάδοχο του Πέρες Μολίνα, τον κωμικό που έγινε πολιτικός Τζίμι Μοράλες, με δυνητικά σοβαρά αδικήματα, και πίεσαν το Κογκρέσο να άρει την προεδρική του ασυλία. (Οι νομοθέτες αντιτάχθηκαν.) Ο Μοράλες απέφυγε, κηρύσσοντας τον επικεφαλής ερευνητή της CICIG, τον γεννημένο στην Κολμβία κατήγορο Ιβάν Βελάσκες, persona non grata και προσπαθώντας ανεπιτυχώς να τον εκδιώξει. Τώρα η δημόσια αντιπαλότητα απειλεί να τερματίσει την προεδρία του Μοράλες και να μετατρέψει την έξυπνη καμπάνια του – «Όχι διεφθαρμένος, όχι κλέφτης» – σε ανέκδοτο.
Η επίθεση κατά της διαφθοράς στη Γουατεμάλα τράβηξε την προσοχή των ενθουσιωδών σε όλο το ημισφαίριο. Η Ουάσινγκτον, η οποία καλύπτει το ήμισυ του ετήσιου λογαριασμού ύψους 12 εκατομμυρίων δολαρίων στον οργανισμό των Ηνωμένων Εθνών, άρχισε να μιλάει για το μοντέλο της Γουατεμάλας για την καταπολέμηση της διαφθοράς. Η Ονδούρα ίδρυσε ένα παρόμοιο όργανο διερεύνησης, υπό την αιγίδα του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών. Το Ελ Σαλβαδόρ και ο Παναμάς φλερτάρουν με την ιδέα και ένας πρώην Επίτροπος της CICIG προχώρησε τόσο ώστε να προτείνει μια περιφερειακή αρχή για την καταπολέμηση της διαφθοράς.
Άλλωστε, σε έθνη συνηθισμένα σε αποφάσεις αυταρχικών και τις αποτυχίες των αδύναμων θεσμών, γιατί να μη φέρουν τους ειδικούς; Ακριβώς όπως το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ενήργησε ως υποκατάστατη κεντρική τράπεζα για τα φτωχά έθνη που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα, η CICIG υπήρξε τον προσθετικό βραχίονα του δικαίου της Γουατεμάλας.
Μπορεί να υπάρχει καλός λόγος να ακολουθηθεί το παράδειγμα της Γουατεμάλας. Οι ερευνητές του ΟΗΕ έχουν κερδίσει άφθονες διακρίσεις και εμπιστοσύνη με τον καιρό. Υπό την επίβλεψή τους, οι καταδίκες για ανθρωποκτονίες αυξήθηκαν και τα ποσοστά ανθρωποκτονιών βυθίστηκαν. Μια δωδεκάδα βρώμικων δικαστών και περίπου 2500 διαφθαρμένοι αστυνομικοί έχουν απολυθεί.
Τα μέτρα αυτά ενίσχυσαν το γραφείο του γενικού εισαγγελέα και ενθαρρύνουν τους εθνικούς ελεγκτές και τους εισαγγελείς. «Όταν μεταβαίνετε από την εικονική συνολική ατιμωρησία σε μια σειρά διώξεων, υπάρχει μια θεμελιώδης αλλαγή στις προσδοκίες», είπε ο Ντάνιελ Γουίλκινσον του Human Rights Watch. «Όλοι αρχίζουν να πιστεύουν στη δικαιοσύνη και ότι αξίζει το ρίσκο να μιλήσουν.»
Αλλά πόσο βιώσιμη είναι η εμπειρία της Γουατεμάλας και μπορεί να εξαχθεί; Μια πιο προσεκτική ματιά στη σταυροφορία κατά της διαφθοράς της Λατινικής Αμερικής εγείρει αμφιβολίες. Σαφώς, οι ερευνητές των Ηνωμένων Εθνών έχουν κλονίσει τις εδραιωμένες ομάδες συμφερόντων. Αλλά μετά από μια δεκαετία λειτουργίας, έχουν επίσης μεταφέρει τη χώρα πιο κοντά στη δικαστική ανεξαρτησία; «Αν η CICIG διαλυθεί αύριο, η όλη προσπάθεια θα μπορούσε να υπονομευθεί», δήλωσε ο Γουίλκινσον. «Εκείνοι στη φυλακή θα μπορούσαν να ελευθερωθούν και η Γουατεμάλα θα μπορούσε να επιστρέψει σε αυτό που ήταν.»
Αυτές οι ανησυχίες έχουν προκαλέσει φόβους ότι η Γουατεμάλα υπέκυψε σε πραξικόπημα των Ηνωμένων Εθνών, «παραδίδοντας κυριαρχία» σε ξένους, όπως προειδοποίησε ο ατιμασμένος ηγέτης Πέρες Μολίνα σε πρόσφατη συνέντευξη. Ο Έρικ Όλσον, αναπληρωτής διευθυντής του Προγράμματος Λατινικής Αμερικής στο Κέντρο Wilson, είναι πιο αισιόδοξος. «Με τη στενή συνεργασία με τον Γενικό Εισαγγελέα και τον Εισαγγελέα, η Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών έκανε πολλά για την ενίσχυση των θεσμών της Γουατεμάλας», ανέφερε ο Όλσον. «Η δικαιοσύνη της Γουατεμάλας ήταν τόσο αδύναμη και κατακλυσμένη από την πολιτική και ποινική πίεση, που χρειάστηκε εξωτερική υποστήριξη. Αλλά ποτέ δεν έχασε την εξουσία της.»
Το μεγαλύτερο εμπόδιο για τον καθαρισμό της κυβέρνησης μπορεί να έγκειται σε ορισμένες πιο γνωστές δυσλειτουργίες της Λατινικής Αμερικής. Ο καθηγητής του Αμερικανικού Πανεπιστημίου Μάθιου Τέιλορ διαπίστωσε ότι ενώ η διαφάνεια της κυβέρνησης – ένα ζωτικής σημασίας τείχος προστασίας κατά της διαφθοράς – έχει ενισχυθεί σε όλο το ημισφαίριο, αρκετές χώρες εξακολουθούν να υπολείπονται της θεσμικής επίβλεψης και να αποδίδουν ελάχιστα σε ό, τι αφορά την τιμωρία των παραβατών. Το κύριο εμπόδιο: τα δικαστικά συστήματα της Λατινικής Αμερικής, «είναι από καιρό στημένα για να προστατεύσουν τις τοπικές οικονομικές και πολιτικές ελίτ», κατέληξε ο Τέιλορ.
Η εισαγωγή εκδικητών μπορεί να είναι ηρωική, αλλά τελικά αποτελεί εμπόδιο. Η καταπολέμηση της διαφθοράς και της ροής των βρώμικων δολαρίων σε εγκληματικά χέρια μπορεί να εξαρτάται λιγότερο από ντετέκτιβ που έρχονται απ’ έξω, παρά από την οικοδόμηση μιας επαγγελματικής δημόσιας υπηρεσίας που δεν υπόκειται στις πολιτικές πιέσεις όπως στη Βραζιλία και στις εθνικές αρχές, που αναπτύσσει μια σειρά διασυνοριακών πρωτοβουλιών, όπως η σύμβαση του ΟΟΣΑ κατά των δωροδοκιών και ο νόμος περί ξένων διεφθαρμένων πρακτικών των ΗΠΑ. Κοιτάξτε την πτώση των διαφθαρμένων ποδοσφαιρικών ηγετών, οι οποίοι ανατράπηκαν από τις συνδυασμένες προσπάθειες των ερευνητών στις ΗΠΑ, την Ελβετία και τη Λατινική Αμερική.
«Αυτά τα διάφορα εργαλεία για την καταπολέμηση της διαφθοράς χρησιμεύουν για να εκκαθαρίζουν τους πιο προβληματικούς κλάδους της διακυβέρνησης», δήλωσε ο Τέιλορ. «Αλλά κάθε εργαλείο είναι καλό σε κάτι και δεν είναι καλό κάτι άλλο.»
Εάν η άνοιξη της Λατινικής Αμερικής είναι να διατηρηθεί, η περιοχή θα χρειαστεί όλα τα εργαλεία που μπορεί να έχει – και άφθονους ήρωες.