Με τη στρατιωτική εισβολή της Ρωσίας και την προσάρτηση της Κριμαίας, και τον επακόλουθο πόλεμο στην ανατολική Ουκρανία, ο πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν έχει κάνει απολύτως ξεκάθαρο πως δεν έχει καμία πρόθεση να σεβαστεί το απαραβίαστο των συνόρων και το πρωτείο των διεθνών νομικών προτύπων.
Είναι καιρός οι ευρωπαίοι να δώσουν τέλος στην ευχολογική τους αντίληψη μιας ηπειρωτικής τάξης που καθορίζεται από το γράμμα του νόμου. Ο κόσμος, δυστυχώς, δε λειτουργεί έτσι. Είναι πολύ πιο δύσκολος και τον λόγο έχει η ισχύς.
Η στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας στη Συρία και η προσφυγική κρίση της Ευρώπης υπερθεματίζουν αυτή τη θέση. Η Ευρώπη θα πρέπει να αναγνωρίσει πως εάν δεν φροντίσει τα γεωπολιτικά της συμφέροντα, αργά ή γρήγορα οι κρίσεις στις γειτονικές περιοχές της θα φτάσουν στο κατώφλι της.
Σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, η Ευρώπη δεν είναι μια ηπειρωτική νήσος, απομονωμένη από ωκεανούς. Είναι το δυτικό άκρο μιας γιγαντιαίας ευρασιατικής εδαφικής μάζας. Η Ανατολή Ευρώπη, η Μέση Ανατολή και η Βόρεια Αφρική είναι οι άμεσοι γείτονές της, και αυτή η ασταθής γειτονιά παρουσιάζει τον μεγαλύτερο κίνδυνο στην ασφάλεια της Ευρώπης στον 21ο αιώνα.
Πώς θα πρέπει να αντιμετωπίσει η Ευρώπη μια Ρωσία που για μια ακόμη φορά ακολουθεί πολιτικές μεγάλης δύναμης και κάνει σχεδόν τα ίδια λάθη με τη Σοβιετική Ένωση, η οποία με παρόμοιο τρόπο είχε βασιστεί στην απολυταρχία στην προσπάθεια να συμφιλιώσει τις φιλοδοξίες της στρατιωτικής υπερδύναμης με την πραγματικότητα μιας μέτρια ανεπτυγμένης και ελάχιστα εκσυγχρονισμένης οικονομίας;
Η Ρωσία είναι γείτονας της Ευρώπης, κάτι που σημαίνει πως ένα modus vivendi είναι απαραίτητο. Την ίδια στιγμή, οι γεωπολιτικές φιλοδοξίες της Ρωσίας αποτελούν συνεχή απειλή για την ασφάλεια της Ευρώπης. Για αυτόν τον λόγο, μια ισχυρή υπερατλαντική σχέση είναι αναγκαία στην Ευρώπη, όπως είναι και η αναβίωση των δικών της δυνατοτήτων αναχαίτισης.
Βραχυπρόθεσμα, η σχέση με τη Ρωσία πιθανώς θα κυριαρχηθεί από τις προσπάθειες να δοθεί τέλος στον πόλεμο στην ανατολική Ουκρανία, να προστατευτεί η επικράτεια του ΝΑΤΟ στα ανατολικά, και να αποφευχθεί η εξάπλωση μιας κρίσης προς τα νοτιοδυτικά και τα Βαλκάνια. Πέραν της παρούσας κρίσης, ωστόσο, προκύπτει μια πιο θεμελιώδης στρατηγική πρόκληση.
Η Ευρώπη αυτή τη στιγμή ακολουθεί μια vis-à-vis πολιτική με την Κίνα – την αναδυόμενη παγκόσμια δύναμη του 21ου αιώνα – που βασίζεται στη μη ρεαλιστική και ασυνεπή μίξη της ανησυχίας για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα εταιρικά κέρδη. Και εδώ η Ευρώπη θα πρέπει να επιδείξει πολύ μεγαλύτερη κατανόηση των γεωπολιτικών κινδύνων και των δικών της συμφερόντων.
Η Κίνα, βρισκόμενη στο ανατολικό άκρο της Ευρασίας, σχεδιάζει να ξανανοίξει τον Δρόμο του Μεταξιού μέσω της Κεντρικής Ασίας και της Ρωσίας με κατεύθυνση προς την Ευρώπη. Η πραγματιστική εξήγηση για αυτό το γιγάντιο στρατηγικό σχέδιο (με έναν επενδυτικό όγκο περίπου 3 τρισεκατομμυρίων ευρώ) είναι η ανάγκη ανάπτυξης της δυτικής Κίνας, η οποία ως τώρα έχει επωφεληθεί ελάχιστα από την οικονομική επιτυχία της παράκτιας περιοχής. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, το σχέδιο έχει τεράστια σημασία κυρίως σε γεωπολιτικούς όρους: η Κίνα, μια δύναμη ξηράς, θέλει να προκαλέσει την πιθανή οικονομική και πολιτική επιρροή των ΗΠΑ, μια ναυτική δύναμη, στην Ευρασία.
Σε πρακτικούς όρους, το σχέδιο του Δρόμου του Μεταξιού της Κίνας θα δημιουργήσει μια στρατηγική εναλλακτική για τις δυτικές υπερατλαντικές δομές, με τη Ρωσία είτε να αποδέχεται έναν ρόλο ως μόνιμος κατώτερος εταίρος είτε να διακινδυνεύει σοβαρή σύγκρουση με την Κίνα στην Κεντρική Ασία. Ωστόσο, η επιλογής ενός ανατολικού ή δυτικού προσανατολισμού δεν είναι προς το συμφέρον της Ευρώπης. Αντίθετα, μια τέτοια επιλογή θα χώριζε την Ευρώπη τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά. Η Ευρώπη, η οποία συνδέεται πιο στενά με την Αμερική σε κανονιστικούς και οικονομικούς όρους, χρειάζεται την εγγύηση της υπερατλαντικής ασφάλειας.
Για αυτόν τον λόγο, αντιμετωπίζοντας τη Ρωσία, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα πρέπει να ακολουθήσει μιαν πορεία ακλόνητης αφοσίωσης στις αρχές της και στο ΝΑΤΟ. Ωστόσο, την ίδια στιγμή χρειάζεται καλές σχέσεις με την Κίνα και δεν μπορεί να εμποδίσει το σχέδιο του Δρόμου του Μεταξιού. Έτσι, αντιμετωπίζοντας την Κίνα, η Ευρώπη θα πρέπει να είναι ξεκάθαρη για τα συμφέροντά της, κάτι που θα χρειαστεί έναν υψηλό βαθμό ενότητας.
Την ίδια στιγμή, η προσφυγική κρίση υπογραμμίζει την τεράστια σημασία για την Ευρώπη που έχει η Βαλκανική χερσόνησος (συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας), που αποτελεί τη γέφυρα μεταξύ της εγγύς και της Μέσης Ανατολής. Η Τουρκία είναι ακόμη πιο σημαντική για την Ευρώπη από αυτήν την άποψη. Οι ευρωπαίοι ηγέτες είχαν υπολογίσει λανθασμένα στο ξεκίνημα της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, θεωρώντας πως οι στενές σχέσεις θα έκαναν τις συγκρούσεις στη Μέση Ανατολή πρόβλημα της Ευρώπης. Όπως δείχνει η πρόσφατη εμπειρία, απουσία στενών σχέσεων με την Τουρκία, η επιρροή της Ευρώπης στην περιοχή και πέραν αυτής – από την Μαύρη Θάλασσα έως την Κεντρική Ασία – είναι ουσιαστικά μηδενική.
Οι εσωτερικές εξελίξεις στην Τουρκία υπό τον πρόεδρο Ρισέπ Ταγίπ Ερντογάν και η εκ νέου στρατιωτικοποίηση του κουρδικού ζητήματος δεν κάνουν την πολιτική προσέγγιση καθόλου εύκολη. Ωστόσο, η Ευρώπη δεν έχει εναλλακτικές (και όχι μόνο λόγω των προσφύγων). Αυτό είναι όλο και περισσότερο αληθές με δεδομένο ότι η εμφάνιση της Ρωσίας στη Συρία και η δεδομένη συμμαχία του Κρεμλίνου με το Ιράν σπρώχνουν για μια ακόμη φορά την Τουρκία προς την Ευρώπη και τη Δύση, κάτι που σημαίνει πως υπάρχει μια πραγματική ευκαιρία για ένα νέο ξεκίνημα.
Παρ’ όλα αυτά, η πιθανότητα της ευρωπαϊκής επιρροής στη Μέση Ανατολή παραμένει μικρή, και η περιοχή θα παραμείνει επικίνδυνη μακροπρόθεσμα. Πράγματι, η Ευρώπη θα πρέπει να αποφύγει να πάρει θέση στη σύγκρουση των Σιιτών και των Σουνιτών ή μεταξύ του Ιράν και της Σαουδικής Αραβίας. Αντίθετα, τα συμφέροντα της Ευρώπης θα προαχθούν καλύτερα ακολουθώντας τον δρόμο της στρατηγικής ασάφειας.
Αυτό δεν ισχύει, ωστόσο, στην ανατολική Μεσόγειο. Πράγματι, ολόκληρη η περιοχή της Μεσογείου, συμπεριλαμβανομένης της στρατηγικά τοποθετημένης ακτής της βορείου Αφρικής, παίζει κρίσιμο ρόλο στους υπολογισμούς ασφαλείας της Ευρώπης. Η επιλογή βρίσκεται μεταξύ μιας mare nostrum ή μιας περιοχής αστάθειας και ανασφάλειας.
Στο ίδιο πνεύμα, η πολιτική της ΕΕ για την Αφρική θα πρέπει επιτέλους να εγκαταλείψει τις μετα-αποικιακές λογικές προς όφελος της διεκδίκησης των συμφερόντων της ίδιας της Ευρώπης. Οι προτεραιότητες θα πρέπει να είναι η σταθεροποίηση της Βορείου Αφρικής, η ανθρωπιστική βοήθεια και η μακροπρόθεσμη στήριξη για πολιτική, οικονομική και κοινωνική πρόοδο. Και οι στενότερες σχέσεις θα πρέπει να συμπεριλάβουν ευκαιρίες για νόμιμη μετανάστευση στην Ευρώπη.
Η επιστροφή της γεωπολιτικής σημαίνει πως η θεμελιώδης επιλογή που αντιμετωπίζει η Ευρώπη στον 21ο αιώνα θα είναι μεταξύ της αυτοδιάθεσης και της εξωτερικής κυριαρχίας. Το πώς θα προσεγγίσει αυτό το ερώτημα η Ευρώπη θα καθορίσει όχι μόνο τη δική της τύχη, αλλά και της Δύσης.