Η τρομοκρατική σφαγή στο Παρίσι έχει για μια ακόμη φορά οδηγήσει σε απότομη εκτόνωση των σύννεφων βροχής που συγκεντρώνονται πάνω από τον εικοστό πρώτο αιώνα, επισκιάζοντας τις φωτεινές προοπτικές για την Ευρώπη και τη Δύση που άνοιγε η πτώση του κομμουνισμού. Με δεδομένους τους κινδύνους που δείχνουν να μεγαλώνουν με τη μέρα, αξίζει να αναλογιστούμε τι μας περιμένει.
Παρ’ ότι η προφητείες είναι απατηλές, ένα συμφωνηθέν σημείο έναρξης θα πρέπει να είναι οι μειωμένες προσδοκίες. Όπως αναφέρει το Ινστιτούτο Κοινωνικής Έρευνας Ipsos MORI, «Η υπόθεση ενός αυτομάτως καλύτερου μέλλοντος για την επόμενη γενιά έχει εξαφανιστεί σε μεγάλο κομμάτι της Δύσης.»
Το 1918, ο Όσουαλντ Σπένγκλερ δημοσίευσε το βιβλίο «Η Παρακμή της Δύσης». Σήμερα η λέξη «παρακμή» αποτελεί ταμπού. Οι πολιτικοί μας την αποφεύγουν, προτιμώντας τις «προκλήσεις», ενώ οι οικονομολόγοι μας μιλούν για «κοσμική στασιμότητα». Η γλώσσα αλλάζει, όμως η πεποίθηση πως ο δυτικός πολιτισμός ζει με δανεικό χρόνο (και λεφτά) είναι ίδια.
Γιατί συμβαίνει αυτό; Η επικρατούσα άποψη το βλέπει ως απλή αντίδραση στο στάσιμο βιοτικό επίπεδο. Ωστόσο, ένας πιο επιβλητικός λόγος, ο οποίος έχει εισχωρήσει στην επίγνωση του κόσμου, είναι η αποτυχία της Δύσης, μετά από την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, να θεσπίσει ένα ασφαλές διεθνές περιβάλλον για τη διαιώνιση των αξιών και του τρόπου ζωής της.
Το πιο έκτακτο παράδειγμα αυτής της αποτυχίας είναι το ξέσπασμα της ισλαμικής τρομοκρατίας. Από μόνη της, η τρομοκρατία δεν είναι ακριβώς μια υπαρξιακή απειλή. Αυτό που είναι καταστροφικό είναι η κατάρρευση των κρατικών δομών σε πολλές από τις χώρες από τις οποίες προέρχονται οι τρομοκράτες.
Ο ισλαμικός κόσμος εμπεριέχει 1,6 δισεκατομμύρια ανθρώπους, ή 23% του παγκόσμιου πληθυσμού. Πριν από εκατό χρόνια ήταν μία από τις πιο ειρηνικές θρησκείες του κόσμου, σήμερα είναι η πιο βίαια. Αυτό δεν είναι το «περιφερειακό» πρόβλημα που προέβλεψε ο Φράνσις Φουκουγιάμα στο μανιφέστο του «Το Τέλος της Ιστορίας» του 1989. Μέσω της μαζικής εισροής των προσφύγων, η χαοτική κατάσταση στη Μέση Ανατολή χτυπάει στην καρδιά της Ευρώπης.
Αυτή η κίνηση των ανθρώπων έχει ελάχιστη σχέση με την «σύγκρουση των πολιτισμών» που προέβλεψε ο Σάμιουελ Χάντινγκτον. Η πιο ανιαρή αλήθεια είναι πως ποτέ δεν υπήρξε σταθερός διάδοχος των αποθανόντων, της Οθωμανικής, της Βρετανικής και της Γαλλικής, αυτοκρατοριών που άλλοτε διατηρούσαν την ειρήνη στον ισλαμικό κόσμο. Αυτό οφείλεται σε μεγάλο βαθμό, αν και όχι εξ ολοκλήρου, στους ευρωπαίους αποικιοκράτες οι οποίοι, μέσα στην επιθανάτια αγωνία των δικών τους αυτοκρατοριών, δημιούργησαν τεχνητά κράτη που ωρίμαζαν για να διαλυθούν.
Οι αμερικανοί διάδοχοί τους τα έχουν πάει ελάχιστα καλύτερα. Στο τέλος της ταινίας «Charlie Wilson’s War», η οποία αφηγείται πώς οι Ηνωμένες Πολιτείες έφτασαν να εξοπλίζουν τους Μουτζαχεντίν που μάχονταν τους σοβιετικούς στο Αφγανιστάν. Στο τέλος της ταινίας, καθώς οι ανατολίτες πελάτες της Αμερικής μεταμορφώνονται στους Ταλιμπάν, ο Γουίλσον, ο αμερικανός πολιτικός που τους παρείχε τα χρήματα, φέρεται να λέει «Πήραμε μια μεγάλη νίκη, όμως χαλάσαμε το παιχνίδι».
Αυτό το «χάλασμα» αποτελεί μια διαρκή συνέχεια καθ’ όλες τις αμερικανικές στρατιωτικές επεμβάσεις μετά τον πόλεμο του Βιετνάμ. Οι ΗΠΑ αποστέλλουν καταιγιστικές δυνάμεις, είτε άμεσα είτε εξοπλίζοντας τις αντιμαχόμενες ομάδες, γκρεμίζουν τις δομές των τοπικών κυβερνήσεων, και στη συνέχεια αποσύρονται, αφήνοντας τη χώρα ερείπιο.
Είναι απίθανο η χάραξη πολιτικής των ΗΠΑ να αντικατοπτρίζει τη σύλληψη κάποιας ιδανικής άποψης για τον κόσμο, όπου η απομάκρυνση των δικτατόρων ισοδυναμεί με τη δημιουργία δημοκρατιών. Αντίθετα, η πίστη σε ιδανικά αποτελέσματα είναι ο απαραίτητος μύθος για να καλυφθεί η απροθυμία για χρήση ισχύος αρκετά επίμονα και έξυπνα ώστε να επιτευχθεί το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Όσο στρατιωτικό εξοπλισμό κι αν κατέχει μια υπερδύναμη, η φθορά της επιθυμίας χρήσης της είναι το ίδιο με τη φθορά της αποτελεσματικής δύναμης. Μετά από ένα διάστημα, σταματά να εντυπωσιάζει.
Για αυτόν τον λόγο η νέο-συντηρητική πρόταση του Ρόμπερτ Κάγκαν του 2003 πως «οι αμερικανοί είναι από τον Άρη και οι ευρωπαίοι από την Αφροδίτη» παρείχε έναν τόσο παραπλανητικό οδηγό. Αναμφίβολα, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ακολουθήσει πολύ περισσότερο τον πασιφιστικό δρόμο από τις ΗΠΑ. Είναι το αδύναμο νευρικό κέντρο ενός πλαδαρού ημι-κράτους, με σχεδόν ανυπεράσπιστα σύνορα, όπου η ανθρωπιστική ρητορική καλύπτει τη δειλία. Όμως η σποραδική, ασταθής και σε μεγάλο βαθμό αναποτελεσματική χρήση δυνάμεων της Αμερικής, ελάχιστα ανταποκρίνεται στην αρειανή ποιότητα.
Η παρακμή της Δύσης αντιπαρατίθεται στην άνοδο της Ανατολής, με πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα την Κίνα. (Είναι δύσκολο να καταλάβουμε εάν η Ρωσία είναι σε άνοδο ή σε πτώση, σε κάθε περίπτωση, είναι ανησυχητικό.) Η προσαρμογή μιας αναπτυσσόμενης δύναμης σε ένα υπό φθορά διεθνές σύστημα σπάνια έχει συμβεί με ειρηνικό τρόπο. Ίσως η ανώτερη πολιτική ικανότητα στη Δύση και στην Κίνα θα αποτρέψει έναν μεγάλο πόλεμο, όμως αυτό, σε ιστορικούς όρους, θα ήταν ένα μπόνους.
Η αυξανόμενη ευαισθησία της διεθνούς πολιτικής τάξης μειώνει τις προοπτικές της παγκόσμιας οικονομίας. Αυτή είναι η πιο αργή ανάκαμψη από μεγάλη ύφεση που έχει ποτέ καταγραφεί. Οι λόγοι για αυτό είναι περίπλοκοι, όμως μέρος της εξήγησης θα πρέπει να είναι η αδυναμία της αναπήδησης του διεθνούς εμπορίου. Στο παρελθόν, η επέκταση του εμπορίου υπήρξε η κύρια μηχανή ανάπτυξης του κόσμου. Όμως τώρα μένει πίσω σε σχέση με την ανάκαμψη της παραγωγής (που και η ίδια είναι μικρή), καθώς το είδος της παγκόσμιας πολιτικής τάξης που είναι ευνοϊκό για την παγκοσμιοποίηση είναι υπό εξαφάνιση.
Ένα σύμπτωμα αυτού ήταν η αποτυχία ύστερα από 14 χρόνια της ολοκλήρωσης του Γύρου της Ντόχα των εμπορικών διαπραγματεύσεων. Εμπορικές και νομισματικές συμφωνίες ακόμη πραγματοποιούνται, όμως όλο και περισσότερο παίρνουν τη μορφή τοπικών και διμερών συμφωνιών, και όχι πολυμερών διευθετήσεων, εξυπηρετώντας έτσι ευρύτερους γεωπολιτικούς στόχους. Η Υπερ-Ειρηνική Συνεργασία, υπό τις ΗΠΑ, για παράδειγμα, κινείται κατά της Κίνας, και ο Νέος Δρόμος του Μεταξιού της Κίνας αποτελεί αντίδραση στον αποκλεισμό της από τη Συνεργασία των 12 χωρών.
Ίσως αυτές οι τοπικές συμφωνίες να αποδειχθούν ως βήμα προς ευρύτερο, ελεύθερο εμπόριο. Όμως αυτό είναι μάλλον αμφίβολο. Ένας κόσμος χωρισμένος σε πολιτικές ενώσεις θα γίνει ένας κόσμος εμπορικών ενώσεων, που θα συντηρείται από την προστασία των εγχώριων προϊόντων και τη χειραγώγηση νομισμάτων.
Παρ’ όλα αυτά, παρ’ ότι οι εμπορικές σχέσεις γίνονται όλο και περισσότερο πολιτικοποιημένες, οι ηγέτες μας συνεχίζουν να μας καλούν να προετοιμαστούμε για να αντιμετωπίσουμε τις «προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης», και λίγοι αμφισβητούν τα πλεονεκτήματα της περικοπής κόστους μέσω αυτοματοποίησης. Και στις δύο περιπτώσεις, οι πολιτικοί προσπαθούν να επιβάλουν την προσαρμογή σε διστακτικούς πολιτισμούς που αποζητούν την ασφάλεια. Αυτή η στρατηγική δεν είναι μόνο απελπισμένη, είναι και απατηλή, καθώς φαίνεται προφανώς πως, εάν ο πλανήτης είναι να παραμείνει κατοικήσιμος, ο ανταγωνισμός για την οικονομική ανάπτυξη θα πρέπει να κάνει πίσω μπροστά στον ανταγωνισμό για την ποιότητα ζωής.
Εν ολίγοις, βρισκόμαστε μακριά από το να έχουμε αναπτύξει ένα αξιόπιστο σύνολο παραινέσεων και πολιτικών που θα μας καθοδηγήσει προς ένα ασφαλέστερο μέλλον. Δεν προκαλεί έκπληξη, κατά συνέπεια, το ότι οι δυτικοί πληθυσμοί κοιτάζουν μπροστά με ανησυχία.