Η συμφωνία που επιτεύχθηκε μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Τουρκίας στις 29 Νοεμβρίου είναι ιστορική – με δεδομένο ότι θα κρατήσει.
Η ΕΕ έχει επιδείξει την προοπτική της συμμετοχής της Τουρκίας στην ένωση, έχει προσφέρει στους πολίτες της μετακίνηση χωρίς βίζα σχεδόν σε ολόκληρη την ένωση, και υποσχέθηκε στην κυβέρνηση μια δόση ρευστού εάν η Άγκυρα συμφωνήσει να περιορίσει τη ροή των μεταναστών προς την Ευρώπη. Δε φαίνονται όλα τα σημεία της συμφωνίας εφικτά – όμως κάποια σημαντικά ζητήματα δείχνουν πιο κοντά στην επίλυσή τους.
Εκ πρώτης όψεως, η συμφωνία φαίνεται να επιλύει το μεγαλύτερο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν αυτή τη στιγμή πολλές κυβερνήσεις της ΕΕ – το ρεύμα των προσφύγων και των οικονομικών μεταναστών από τη Συρία, το Αφγανιστάν και άλλες χώρες, οι περισσότεροι εκ των οποίων μπαίνουν στην ένωση από την Τουρκία μέσω Ελλάδας. Την ίδια στιγμή, προσφέρει ώθηση στον τούρκο πρόεδρο Ταγίπ Ερντογάν τη στιγμή που δέχεται εχθρότητα από τους άλλους γείτονές του – τη Συρία, το Ιράν και ιδιαίτερα τη Ρωσία, αφού η Τουρκία κατέρριψε ένα από τα αεροσκάφη της τελευταίας την περασμένη εβδομάδα.
Υπό το πιο αισιόδοξο σενάριο, η συμφωνία θα μπορούσε να σηματοδοτήσει τον επαναπροσανατολισμό της Τουρκίας ξανά προς την Ευρώπη και τις αξίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας, ύστερα από μια περίοδο κατά την οποία στράφηκε προς τη Μέση Ανατολή και ο Ερντογάν έγινε ολοένα και πιο αυταρχικός.
Τα τελευταία χρόνια, η ελευθερία του Τύπου, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι και η ανεξαρτησία της δικαστικής αρχής έχουν περικοπεί, σύμφωνα με έκθεση για την Τουρκία από την Ευρωπαϊκή Κομισιόν που δημοσιεύτηκε αυτόν τον μήνα. Η διαφθορά είναι διάσπαρτη, όπως είναι και οι διακρίσεις κατά των γυναικών, τον ομοφυλοφίλων και άλλων ομάδων, ανέφερε η έκθεση.
Το καρότο της ένταξης στην ΕΕ θα μπορούσε να αποτελέσει κίνητρο για την Τουρκία να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα. Εάν συμβεί αυτό, θα είναι καλό για την οικονομία της. Την ίδια στιγμή, μια σταθερή και δημοκρατική Τουρκία θα αποτελούσε αποσβεστήρα για την Ευρώπη κατά της μετανάστευσης, του τζιχαντισμού και της αστάθειας στη Μέση Ανατολή.
Το πρόβλημα είναι πως ο μακροπρόθεσμος στόχος της συμμετοχής της Τουρκίας στην ΕΕ δεν μπορεί να επιτευχθεί, ενώ η άμεση συμφωνία των καλουδιών σε αντάλλαγμα του ελέγχου επί της μετανάστευσης μπορεί να μην εφαρμοστεί.
Κάθε μία από τις 28 χώρες της ΕΕ έχει διαθέσιμο βέτο για την ένταξη της Τουρκίας στην ένωση. Με δεδομένη την άνοδο του δεξιόστροφου εθνικισμού, φαίνεται απίθανο να συμφωνήσουν όλοι να δεχτούν μια χώρα 78 εκατομμυρίων κυρίως μουσουλμάνων. Το μόνο που συμφωνήθηκε στη σύνοδο κορυφής των Βρυξελλών ήταν να ξεκινήσει ένα νέο από τα πολλά «κεφάλαια» μιας διαπραγμάτευσης που ήδη βρίσκεται σε εξέλιξη επί μία δεκαετία.
Την ίδια στιγμή, δε φαίνεται καθόλου πιθανό ο Ερντογάν να πραγματοποιήσει τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις που χρειάζονται για να μπει στην ΕΕ, καθώς αυτό θα αποδυνάμωνε τον έλεγχό του στην εξουσία τη στιγμή που προσπαθεί να τον ενισχύσει ακόμη περισσότερο. Παρ’ ότι η ΕΕ έχει προσφάτως σιγήσει την κριτική της κατά του τούρκου ηγέτη, πιθανώς δε θα εγκαταλείψει πλήρως τις αρχές της.
Όσο για την άμεση συμφωνία, η Τουρκία φαίνεται απίθανο να πραγματοποιήσει όσα επιθυμεί η ΕΕ σε όρους περιορισμού του προσφυγικού ρεύματος. Παρ’ ότι οι ευρωπαϊκές χώρες περιμένουν μια μεγάλη πτώση στους αριθμούς, ο πρωθυπουργός της Τουρκίας είπε μετά τη σύνοδο κορυφής πως δεν μπορεί να εγγυηθεί καμία πτώση.
Είναι πιθανό να υπάρξουν πολλές λογομαχίες για το τι ακριβώς συμφώνησε η Άγκυρα να κάνει – σε όρους παροχής μιας πιο ελκυστικής ζωής για τους σύρους ώστε να παραμείνουν στην Τουρκία, αντιμετώπισης των λαθρεμπόρων και φύλαξης των θαλάσσιων συνόρων της με την Ελλάδα. Παρ’ ότι η συμφωνία λέει πως οι χώρες της ΕΕ θα μπορούν να στείλουν μετανάστες πίσω στην Τουρκία, αυτό δεν ισχύει για τους πρόσφυγες – και σημαίνει, κατά συνέπεια, πως εάν σύροι και αφγανοί καταφέρουν ακόμη να φτάσουν στην Ευρώπη, θα πρέπει να μείνουν εκεί. Μόνο οικονομικοί μετανάστες θα μπορούν να επιστρέφονται.
Η ΕΕ επίσης θα δυσκολευτεί να καλύψει τη δική της πλευρά της συμφωνίας. Ήδη υπάρχουν εσωτερικές αντιμαχίες για το πώς θα βρεθούν τα πρώτα 3 δισεκατομμύρια ευρώ που θα δοθούν στην Τουρκία για να φροντίσει τους πρόσφυγες που μένουν εκεί. Αυτό αντιστοιχεί στο 40% όσων η Άγκυρα έχει ήδη δαπανήσει για αυτούς.
Ακόμη πιο προβληματικό είναι ότι η Τουρκία θέλει περισσότερα χρήματα στο μέλλον. Τίποτα δεν έχει συμφωνηθεί πέραν από μία δήλωση πως η επιβάρυνση θα επιμεριστεί. Όμως εάν η Ευρώπη θα πρέπει να καλύπτει 40% των μελλοντικών κοστών, ο λογαριασμός μπορεί να φτάσει αρκετά υψηλά.
Η Γερμανία και μια ομάδα οκτώ άλλων χωρών προσπαθούν επίσης να συντάξουν μιαν παράπλευρη συμφωνία, σύμφωνα με την οποία θα παραλάβουν εκατοντάδες χιλιάδες προσφύγων νόμιμα από την Τουρκία, ώστε να μη ρισκάρουν τη ζωή τους με λαθρέμπορους μέσω θαλάσσης. Δεν είναι, ωστόσο, ξεκάθαρο πόσο εύκολο θα είναι να πειστεί ο κόσμος να συμφωνήσει σε αυτό ή εάν η Τουρκία θα τηρήσει την κύρια συμφωνία σε αντίθετη περίπτωση.
Τέλος, οι πολίτες σε πολλές χώρες της ΕΕ θα αντιδράσουν στην προσφορά μετακίνησης χωρίς βίζα στους τούρκους από τον επόμενο Οκτώβριο εντός της ζώνης του Σένγκεν, η οποία συμπεριλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος της ένωσης εκτός από κάποιες χώρες όπως η Βρετανία. Θα είναι ιδιαίτερα δύσκολο να πειστούν οι πολίτες της Γαλλίας, ύστερα από τις επιθέσεις των τζιχαντιστών στο Παρίσι.
Τα δυσκολότερα σημεία για να υποχωρήσει ο Ερντογάν είναι το κράτος δικαίου και η δημοκρατία. Αυτά είναι απαραίτητα μόνο για την ένταξη στην ΕΕ, κάτι που είναι μακροπρόθεσμο σχέδιο. Η επιδιόρθωση των βραχυπρόθεσμων προβλημάτων είναι ζήτημα ρευστού και ελεύθερης μετακίνησης για τους τούρκους, κάτι που μπορεί να είναι εφικτό. Παρ’ όλους τους λόγους σκεπτικισμού, η ΕΕ και η Τουρκία αδιαμφισβήτητα χρειάζονται η μία την άλλη.