Άλλο ένα βασικό ευρωπαϊκό σχέδιο βρίσκεται υπό απειλή. Δύο περίπου δεκαετίες από τη στιγμή που οι συνοριακοί έλεγχοι καταργήθηκαν για πρώτη φορά υπό τη Συμφωνία του Σένγκεν – η οποία σήμερα συμπεριλαμβάνει 26 χώρες, μεταξύ των οποίων και τέσσερα μη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης – η Γερμανία έχει επαναφέρει τους ελέγχους στα σύνορά της με την Αυστρία, και η Γαλλία στα σύνορά της με το Βέλγιο.
Οι έλεγχοι υποτίθεται πως είναι προσωρινοί, και η μεγαλύτερη πλειοψηφία των υπόλοιπων συνόρων παραμένει ανοικτή. Ωστόσο, το μεγαλύτερο άνοιγμα δε φαίνεται να είναι η κατεύθυνση στην οποία κινείται η Ευρώπη – και αυτό είναι ένα σοβαρό πρόβλημα.
Η μεταβολή από μία «Ευρώπη χωρίς σύνορα», υποκινούμενη από τις εικόνες των προσφύγων να διαπερνούν τα εσωτερικά σύνορα, ενισχύθηκε από την είδηση πως οι περισσότεροι από αυτούς που πραγματοποίησαν τις επιθέσεις του περασμένου μήνα στο Παρίσι προήλθαν από το Βέλγιο, και κάποιοι είχαν μπει στην ΕΕ μέσω των Βαλκανίων, προσποιούμενοι τους πρόσφυγες. Η υποβόσκουσα υπόθεση – την οποία ενισχύουν πολλοί ευρωπαίοι πολιτικοί, ιδιαίτερα οι υπουργοί εσωτερικών – είναι πως υπάρχει δίλημμα μεταξύ της ασφάλειας και των ανοικτών συνόρων. Αυτό δεν είναι καθόλου ακριβές.
Στην πραγματικότητα, η επαναφορά των συνοριακών ελέγχων μοιάζει να είναι παράδειγμα «θεάτρου ασφαλείας» – μια πολιτική που έχει στόχο να κάνει το κοινό να αισθάνεται πως κάτι γίνεται. Ωστόσο, αντί να κάνει τους ευρωπαίους ασφαλέστερους, η κατάργηση του Σένγκεν θα παρεμπόδιζε στην πραγματικότητα τη μάχη κατά της τρομοκρατίας, καθώς οι χώρες θα αναγκάζονταν να αφιερώσουν πολύτιμους πόρους – χιλιάδες αστυνομικούς, εάν η συμφωνία καταργηθεί ολοσχερώς – στον έλεγχο των εγγράφων στα σύνορα. Αυτοί οι πόροι δε θα μπορούσαν πλέον να συνεισφέρουν απευθείας στη διερεύνηση των τρομοκρατικών δραστηριοτήτων.
Και αυτές οι έρευνες χρειάζονται όλη τη βοήθεια που μπορούν να έχουν. Άλλωστε, ο στόχος – ο εντοπισμός μερικών τρομοκρατών που κρύβονται ανάμεσα σε εκατομμύρια νομοταγών πολιτών, προτού πραγματοποιήσουν πράξεις βίας – είναι αντίστοιχος της προσπάθειας εντοπισμού βελόνας στα άχυρα. Η αναγνώριση της λανθασμένης λογικής πίσω από την επαναφορά των συνοριακών ελέγχων είναι μάλλον ο λόγος που οι αξιωματούχοι της αστυνομίας έχουν παραμείνει επιφυλακτικοί στη συζήτηση του θέματος.
Θα πρέπει να θυμηθούμε πως όταν πέντε χώρες – το Βέλγιο, η Γαλλία, η Γερμανία, το Λουξεμβούργο και η Ολλανδία – συμφώνησαν το 1985 (στο χωριό Σένγκεν του Λουξεμβούργου) να καταργήσουν τους συνοριακούς ελέγχους, δεν το έκαναν από καπρίτσιο, ούτε επειδή κάποιοι πολιτικοί είχαν ένα ευγενές όραμα. Όσο συμβολική κι αν ήταν η συμφωνία, δεν ήταν ο στόχος της ο συμβολισμός.
Οι θεσμοί ασφαλείας των συμμετεχόντων χωρών είχαν αναγνωρίσει πως η παρακράτηση ανθρώπων στα εσωτερικά σύνορα δε βοηθούσε στην αντιμετώπιση των μεγάλων απειλών, όπως το οργανωμένο έγκλημα και το λαθρεμπόριο ναρκωτικών. Οι οδηγοί φορτηγών, που διαμαρτύρονταν για τις μεγάλες αναμονές στους τελωνειακούς σταθμούς, βοήθησαν να πυροδοτηθεί η προσπάθεια. Ωστόσο, χρειάστηκε μία ακόμη δεκαετία σκληρών, λεπτομερών διαπραγματεύσεων, ακόλουθων προσπαθειών ενίσχυσης των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ, για να φτάσουμε στο σημείο το 1995 που οι έλεγχοι στα εσωτερικά σύνορα μπορούσαν πράγματι να απαλειφτούν.
Η μετέπειτα απόφαση από χώρες εκτός της ΕΕ, όπως η Ελβετία, να συμμετάσχουν στη ζώνη Σένγκεν, υπογραμμίζει τα τεράστια οφέλη, μεταξύ αυτών και για την ασφάλεια, της διατήρησης ανοικτών συνόρων. Αντί να προσπαθήσει να ελέγξει τις μάζες των τουριστών και των επαγγελματιών επισκεπτών που εισέρχονται στη χώρα από όλες τις πλευρές – στην ουσία άσκηση ματαιότητας στην Ελβετία – η χώρα αποφάσισε να αφιερώσει τους αστυνομικούς πόρους συγκεκριμένα στις απειλές για την ασφάλεια. Συμμετέχοντας στο Σένγκεν, η ελβετική αστυνομία απέκτησε επίσης πρόσβαση στο Σύστημα Πληροφοριών Σένγκεν και άλλες σημαντικές ευρωπαϊκές βάσεις δεδομένων, για υπόπτους εγκλημάτων, κλεμμένων οχημάτων και πολλών άλλων.
Φυσικά, υπάρχουν ατέλειες στο σύστημα Σένγκεν. Όπως και η ευρωζώνη, η ζώνη ξεκίνησε με μια μικρή ομάδα κρατών-μελών, όλες εκ των οποίων είχαν παρόμοιες προοπτικές και δυνατότητα να εφαρμόσουν κοινούς κανόνες, όμως σύντομα υποδέχτηκαν πολλές άλλες, κάποιες από τις οποίες, όπως έγινε αργότερα εμφανές, δεν μπορούσαν να τηρήσουν τα συμφωνηθέντα πρότυπα.
Στην ευρωζώνη, οι ανισότητες στην ανταγωνιστικότητα και τις δημοσιονομικές θέσεις – οι οποίες δεν παρατηρήθηκαν κατά τη διάρκεια του επιπόλαιου ελέγχου, βασισμένου σε επίσημα κριτήρια, ο οποίος πραγματοποιήθηκε πριν από την έγκριση των νέων μελών – οδήγησαν σε μια παρατεταμένη οικονομική κρίση. Στη ζώνη Σένγκεν, η αδυναμία κάποιων χωρών να προστατεύσουν επαρκώς τα εξωτερικά σύνορα – λόγω της έλλειψης διοικητικής δυνατότητας (ιδιαίτερα αληθές στην Ελλάδα, αλλά ως ένα σημείο και στην Ιταλία), μαζί με τις γεωγραφικές προκλήσεις όπως οι μεγάλες και περίπλοκες ακτές – έχει υπονομεύσει την εμπιστοσύνη με το ξέσπασμα της προσφυγικής κρίσης.
Η ευρωζώνη επέζησε από την κρίση της για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, ένας κοινός θεσμός, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, είχε τη δυνατότητα να δράσει. Δεύτερον, τα κράτη-μέλη παραχώρησαν κάποιον από τον έλεγχο επί των τραπεζών τους, για να ενισχύσουν τη συνολική σταθερότητα του συστήματος.
Εάν είναι να αντέξει η ζώνη Σένγκεν, θα χρειαστεί να εξελιχθεί σε παρόμοια κατεύθυνση, δημιουργώντας έναν κοινό θεσμό, υπεύθυνο για την εξασφάλιση των εξωτερικών συνόρων, ενισχύοντας παράλληλα το πλαίσιο της εσωτερικής ασφάλειας. Όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, η άμυνα των εξωτερικών συνόρων του Σένγκεν εξαρτάται από καθένα από τα κράτη μέλη, συμπεριλαμβανομένου ενός, της Ελλάδας, που ήδη αντιμετωπίζει μιαν εξουθενωτική οικονομική κρίση. Η μόνη ευρωπαϊκή επιχείρηση με στόχο τη συμβολή στη διαφύλαξη των εξωτερικών συνόρων, η λεγόμενη Frontex, είναι εξαιρετικά περιορισμένη σε εύρος.
Αυτό που χρειάζεται η ζώνη Σένγκεν είναι μια πραγματική ευρωπαϊκή ακτοφυλακή, με δικό της προϋπολογισμό, πλοία και προσωπικό. Μπορεί να περιμένει κανείς πως η Μεσόγειος θα παραμείνει για αρκετό καιρό η κύρια πρόκληση για την ασφάλεια, λόγω τόσο της παράνομης μετανάστευσης όσο και της εγγύτητας των χώρων εκπαίδευσης των τρομοκρατών. Είναι κατά συνέπεια λογικό η νέα ακτοφυλακή, με τη χρηματοδοτική στήριξη της ΕΕ, να ξεκινήσει από εκεί. Ακόμη και ένα μικρό τμήμα του προϋπολογισμού της ΕΕ θα ξεπερνούσε κατά πολύ τους διαθέσιμους πόρους οποιασδήποτε απομονωμένης χώρας.
Επιπλέον, μια ευρωπαϊκή ακτοφυλακή θα προσέφερε ένα ευέλικτο εργαλείο με το οποίο θα κατένειμε τους πόρους όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά κάθε δεδομένη στιγμή. Άλλωστε, ακόμη και αν οι απειλές για την ασφάλεια παραμένουν συγκεντρωμένες στην ίδια ευρύτερη περιοχή, οι πιο επείγουσες προκλήσεις μπορούν να μετατοπιστούν σημαντικά με το πέρασμα του χρόνου. Πέρυσι, το πρόβλημα βρισκόταν στη νότιο Ιταλία. Σήμερα, είναι στο Αιγαίο. Αύριο μπορεί να είναι κάπου αλλού. Η Ευρώπη θα πρέπει να προετοιμαστεί για κάθε περίπτωση.
Δεν είναι μόνο εφικτό να έχουμε και ανοικτά σύνορα και ασφάλεια. Το πρώτο μπορεί στην πραγματικότητα να στηρίξει το τελευταίο. Τα μέλη της ζώνης Σένγκεν θα πρέπει να αναγνωρίσουν πως η λογική ασφαλείας για την κατάργηση των εσωτερικών συνόρων παραμένει σήμερα εξίσου επιβλητική σήμερα, όπως ήταν και όταν εντάχθηκαν.