Εν μέσω μιας από τις χειρότερες πτώσεις της αγοράς που έχουν καταγραφεί, μια χορωδία καθησυχαστικών οικονομικών σχολιαστών επιμένουν πως τα παγκόσμια θεμελιώδη είναι σε καλή κατάσταση και πως οι επενδυτές αντιδρούν υπερβολικά, ενεργώντας ως πανικοβλημένο κοπάδι. Μην είστε τόσο σίγουροι.
Αναλογιστείτε πόσο λάθος έκαναν οι οικονομολόγοι για τις συνέπειες της χρηματοπιστωτικής κατάρρευσης του 2008. Τον Απρίλιο του 2010, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ανακοίνωσε πως η κρίση είχε τελειώσει και προέβλεπε ετήσια παγκόσμια ανάπτυξη ύψους 4,6% μέχρι το 2015. Μέχρι τον Απρίλιο του 2015, η πρόβλεψη είχε πέσει στο 3,4%. Όταν δημοσιευτούν τα αποτελέσματα του αδύναμου τελευταίου τριμήνου, η πραγματικότητα θα είναι μάλλον στο 3% ή λιγότερο.
Οι οικονομολόγοι είναι συνηθισμένοι σε γραμμικά μοντέλα, όπου οι μεταβολές ακολουθούν μια σχετικά σταδιακή και προβλέψιμη πορεία. Όμως χάρη, σε μεγάλο βαθμό, στα πολιτικά και οικονομικά σοκ των τελευταίων ετών, ζούμε σε έναν εξαιρετικά μη γραμμικό κόσμο. Ο αείμνηστος δανός φυσικός Περ Μπακ είχε εξηγήσει πως ύστερα από μια μακρά απουσία, οι σεισμοί έρχονται σε γρήγορες ακολουθίες. Ένα παραβιασμένο ρήγμα στέλνει δονήσεις που αποδυναμώνουν άλλα ρήγματα, διαδίδοντας την αδυναμία.
Η υψηλού κινδύνου κρίση του 2007 παραβίασε το αρχικό ρήγμα. Δημιούργησε προβλήματα στις τράπεζες των ΗΠΑ και της Ευρώπης που είχαν παραδοθεί σε ακροβασίες. Οι αμερικανοί αντέδρασαν και έθεσαν τη ζημιά υπό έλεγχο. Οι αρχές της ευρωζώνης δεν το έκαναν, κάτι που τις έκανε ακόμη πιο ευάλωτες στον ελληνικό σεισμό που ξέσπασε στα τέλη του 2009. Οι ευρωπαίοι συνέχισαν να χτίζουν προσωρινά καταφύγια καθώς η τραπεζική και η κρίση δημόσιου χρέους αύξαναν τις δυνάμεις τους, χωρίς ποτέ να κατασκευάσουν κάτι που θα άντεχε όταν θα άνοιγαν τα νέα ρήγματα.
Ας δούμε την Κίνα, η οποία συγκράτησε την παγκόσμια οικονομία για ένα διάστημα, εν μέσω της χειρότερης περιόδου της κρίσης. Μόλις το 2009, οι κινέζοι άντλησαν πιστώσεις ύψους 30% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος, ενισχύοντας τη ζήτηση για παγκόσμια προϊόντα και εξοπλισμούς. Οι γερμανοί επωφελήθηκαν ιδιαίτερα από τη ζήτηση για αυτοκίνητα, μηχανικά εργαλεία και υψηλής ταχύτητας σιδηροδρόμους. Αυτό ενεργοποίησε αλυσίδες προσφοράς σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Όμως η Κίνα μετατρέπεται περισσότερο σε πηγή κινδύνου παρά ευθυμίας. Ο αριθμός που θα πρέπει να κοιτάξουμε δεν είναι το ΑΕΠ της Κίνας, που είναι σχεδόν βέβαιο πως αποτελεί πολιτική δήλωση. Οι εισαγωγές της χώρας έχουν καταρρεύσει. Αυτό είναι ανησυχητικό καθώς η χώρα αποτελεί το επίκεντρο του παγκόσμιου εμπορίου. Οι δονήσεις από την Κίνα μπορεί να βάλουν σε δοκιμασία όλα τα παγκόσμια ρήγματα, κάνοντάς τη μια ισχυρή πηγή χρηματοπιστωτικών αναταράξεων.
Μόνο οι Κίνα μπορεί να διορθώσει τις υπερβολές της. Η γρήγορη βιομηχανική της υπερπλήρωση και οι φαντασιακές αναπτύξεις ακίνητης περιουσίας της, θα πρέπει να καταρριφθούν. Οι απώλειες που θα προκύψουν θα πρέπει να διανεμηθούν μέσω μιας δυναμικής πολιτικής διαδικασίας. Ακόμη κι αν η κυβερνητική δομή της χώρας μπορεί να προσαρμοστεί, οι απαραίτητες βαθιές αλλαγές μπορούν να κάνουν την επιβράδυνση της Κίνας να επιμείνει για χρόνια.
Πέραν της Κίνας, η Ευρώπη παραμένει το πιο σοβαρό ρήγμα. Οι ιταλικές τράπεζες είναι φορτωμένες επισφαλή δάνεια. Όμως και σε μεγάλο τμήμα της ευρωζώνης, οι αρχές είχαν ελπίσει πως τα τραπεζικά προβλήματα απλά θα εξαφανίζονταν. Τώρα, όμως, η κυβέρνηση θα πρέπει να αναλάβει κάποιες από τις απώλειες, αποδυναμώνοντας την ήδη εύθραυστη οικονομική κατάσταση της Ιταλίας. Βρισκόμενο στο 134% του ΑΕΠ, το δημόσιο χρέος της χώρας είναι ελάχιστα βιώσιμο. Ακόμη χειρότερο είναι το γεγονός πως η οικονομία είναι στάσιμη: το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι χαμηλότερο σήμερα απ’ ότι ήταν το 1999, όταν η Ιταλία υιοθέτησε το ευρώ. Μια χώρα που δεν αναπτύσσεται δεν μπορεί να ξεπληρώσει τα χρέη της.
Ελάχιστα εκτός προσκηνίου, η Ελλάδα και οι πιστωτές της έχουν αφιερωθεί σε έναν ατελείωτο πόλεμο τριβής. Οι πιστωτές – η Γερμανία συγκεκριμένα – παραμένουν ασυλλόγιστα αφοσιωμένοι στη δημοσιονομική λιτότητα, την οποία η κατατροπωμένη ελληνική οικονομία δε θα ανεχτεί άλλο. Εάν η Ελλάδα εγκαταλείψει τελικά την ευρωζώνη, ολόκληρη η νομισματική ένωση μπορεί να διασπαστεί.
Όπως και στην Κίνα, το θεμελιώδες πρόβλημα της Ευρώπης είναι μια ξεπερασμένη πολιτική και κυβερνητικό δομή. Η διαχείριση τόσων εθνών σε ένα ημι-ιεραρχικό σύστημα υπό την ηγεμονία της Γερμανίας δεν μπορεί να δουλέψει πλέον. Η συνεχιζόμενη τραγωδία της προσφυγικής κρίσης μπορεί να είναι το απρόσμενο αλλά τελικό χτύπημα.
Ένας λόγος που οι αναταράξεις έχουν επιμείνει για τόσο πολύ καιρό, και δημιουργούν τόσα πολλά προβλήματα, είναι πως η κύρια κινητήριος δύναμη του καλύτερου βιοτικού επιπέδου – η ανάπτυξη της παραγωγικότητας – είναι εξαιρετικά αδύναμη. Με τη σειρά της, η επίμονη οικονομική δυσχέρεια επιβαρύνει σημαντικά τους ευάλωτους πληθυσμούς, πυροδοτώντας την οργή και οδηγώντας μερικές φορές σε αποδιοργανωτικές πολιτικές αλλαγές.
Οι χρηματοπιστωτικές αγορές συχνά ερμηνεύουν τα πράγματα λανθασμένα. Όμως είναι καλύτερες από τους οικονομολόγους στον εντοπισμό των μη γραμμικοτήτων. Η πολιτική, τα οικονομικά και τα χρηματοπιστωτικά απειλούν να κινητοποιήσουν τις τεκτονικές πλάκες. Και αυτή δεν είναι μια καλή στιγμή να στρέψουμε αλλού το βλέμμα.