Η Μαίρη Πλακάκη θέλει να έχει μετρητά πάνω της συνεχώς. Έτσι, όταν η Ελλάδα περιόρισε το ποσό των αναλήψεων το περασμένο καλοκαίρι για να αποφύγει τη χρηματοπιστωτική καταστροφή, έβαλε την πρώτη της χρεωστική κάρτα. Τώρα, χρησιμοποιεί την κάρτα για όσες αγορές μπορεί, ώστε το απόθεμα των διαθέσιμων μετρητών της να είναι πάντα γεμάτο.
Ο φοιτητής Μαθηματικών Τάσος Τασούλας χρησιμοποιεί τη χρεωστική του κάρτα για τον αντίθετο λόγο. Από τότε που τον λήστεψαν, προτιμά το πορτοφόλι του όσο γίνεται πιο λεπτό. Πλέον, δεν κουβαλά περισσότερα από 30 ευρώ.
Και για τον συνταξιούχο πολιτικό Ιωάννη Βαρβιτσιώτη, η νέα χρήση της χρεωστικής του κάρτας έχει να κάνει λιγότερο με τη ροή του ρευστού και περισσότερο με τη βολή, λέει – και το γεγονός πως είναι το σωστό. Σήμερα, αρνείται να φάει σε εστιατόριο εάν αυτό δε δέχεται ηλεκτρονικές πληρωμές.
Παρ’ όλες τις δυσκολίες που έχουν επιφέρει στην ελληνική κοινωνία οι κεφαλαιακοί έλεγχοι, φαίνεται να υπάρχει ένα πλεονέκτημα: σε όλες τις γενιές και τις τάξεις και για διαφορετικούς λόγους, περισσότεροι έλληνες στρέφονται στο πλαστικό, σε μια χώρα όπου τα μετρητά πάντα κυριαρχούσαν. Είναι αυτό που ο Αριστείδης Χατζής, αναπληρωτής καθηγητής δικαίου και οικονομικών στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών, αποκαλεί ως οκτάμηνο «φυσικό πείραμα με τις κάρτες».
Και αν το πλαστικό συνδέεται συχνά με τις δαπάνες πέραν των δυνατοτήτων, εδώ θεωρείται ως ένα νέο εργαλείο που δίνει τη δυνατότητα στην Ελλάδα να αντιμετωπίσει αυτό που απέτυχαν αμέτρητες κυβερνήσεις στο παρελθόν: τη φοροδιαφυγή. Είναι οι χρεωστικές, και όχι οι πιστωτικές, αυτές που αυξάνονται τόσο γρήγορα, και εάν η κυβέρνηση μπορέσει να ρυθμίσει και να κινητοποιήσει τη χρήση τους, θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα ισχυρό ψηφιακό ίχνος.
«Θέτεις τους τροχούς σε κίνηση προς μια κατάσταση όπου έχεις πολύ μεγαλύτερη χρήση ψηφιακών πληρωμών και πολύ περισσότερη διαφάνεια» λέει ο Σβέτοσλαβ Ντάντσεφ, ο οποίος ηγείται του τμήματος μικροοικονομικής ανάλυσης και πολιτικής του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ) στην Αθήνα. «Και έτσι μειώνεις τη γκρίζα οικονομία.»
Η αγάπη για τα μετρητά στην ελληνική κουλτούρα είναι βαθιά ριζωμένη. 90% των πληρωμών γίνονται με μετρητά, σύμφωνα με τη Visa Europe. Το 2013, οι έλληνες πραγματοποίησαν τις λιγότερες ψηφιακές συναλλαγές ανά κάτοικο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της ΕΕ.
Στα μικρά καταστήματα τροφίμων σε όλη την Αθήνα, μόνο μια μικρή μερίδα ιδιοκτητών δέχονται εναλλακτικές ηλεκτρονικών πληρωμών, και όσοι τις δέχονται δε χαίρονται γι’ αυτό.
Ο Μιλτιάδης Λιάσας, στεκούμενος μπροστά από καλάθια με αυγά και τενεκέδες λάδι τα οποία πουλά τα τελευταία 20 χρόνια, είπε πως πήρε μηχάνημα για κάρτες επειδή το απαίτησε η κυβέρνηση. Όμως αγανακτεί με τις μεγάλες εισφορές. «Είναι περισσότερα χρήματα για τις τράπεζες, όχι για τον κόσμο» λέει. «Με κάνει να αισθάνομαι σαν σκλάβος.»
Η Μαρία Αθανασίου, ιδιοκτήτρια καταστήματος μπαχαρικών όπου η ρίγανη και το ελληνικό βουνίσιο τσάι είναι τα πιο δημοφιλή προϊόντα, λέει πως η ζήτηση είναι υψηλότερη τώρα για το μηχάνημα που εγκατέστησε πριν από τρία χρόνια. «Όμως οι περισσότεροι ρωτούν εάν υπάρχει ΑΤΜ προτού χρησιμοποιήσουν τη χρεωστική τους κάρτα» προσθέτει.
Και για τους καταναλωτές, το δικαίωμα της ιδιωτικότητας είναι πλέον μια νέα ανησυχία. Η κ. Πλακάκη, για παράδειγμα, θεωρεί τη χρεωστική της κάρτα αναγκαίο κακό. «Προτιμώ τα μετρητά. Δε μ’ αρέσει να παρακολουθούν ότι αγοράζω» λέει.
Ωστόσο, η οικονομική κατάσταση επέβαλε μια ξεκάθαρη μεταβολή στις πρακτικές. Σύμφωνα με τη Visa Europe, η χρήση των καρτών Visa αυξήθηκε γενικά κατά 80% στο δεύτερο μισό του 2015, σε σύγκριση με την ίδια περίοδο το 2014. Για τις χρεωστικές κάρτες συγκεκριμένα, η αύξηση ήταν 265%. Με τους κεφαλαιακούς ελέγχους να παραμένουν, περιορίζοντας τις αναλήψεις στα 420 ευρώ την εβδομάδα για το προβλέψιμο μέλλον, αυτές οι τάσεις αναμένονται να αυξηθούν, ιδιαίτερα καθώς εγκαθίστανται περισσότερα τερματικά καρτών.
Σύμφωνα με την Ελληνική Συνομοσπονδία Ελληνικού Εμπορίου (ΕΣΕΕ), ο αριθμός των τερματικών καρτών που χρησιμοποιούνται στην ελληνική αγορά συνεχίζει να αυξάνεται, με περίπου 250.000 σε χρήση σήμερα, από τα 157.000 το 2014. Η ομάδα έχει στόχο να προσθέσει άλλα 80.000 τερματικά μέχρι το τέλος του έτους, καθώς επιχειρεί να καλύψει ολόκληρη την αγορά των 450.000 μικρών επιχειρήσεων. «Θεωρώ πως με αυτόν τον τρόπο θα μπορούμε να ανταγωνιστούμε μεγαλύτερες και καλύτερα οργανωμένες επιχειρήσεις» λέει ο Βασίλης Κορκίδης, ο πρόεδρος της ΕΣΕΕ. «Αυτό που προσπαθούμε να κάνουμε είναι να μεταφέρουμε τα πλεονεκτήματα των μεγάλων εταιρειών στις μικρές.»
Όμως είναι οι συνέπειες για τη φοροδιαφυγή αυτές που εξετάζει η κυβέρνηση.
Όμως η προτίμηση για τα μετρητά, η τάση μη πληρωμής φόρων είναι μια νοοτροπία τις πηγές της οποίας ο κ. Χατζής εντοπίζει στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. «Οι έλληνες συνέδεσαν ένα απολυταρχικό καθεστώς με τη φορολογία» λέει.
Και σήμερα, με τα υψηλά επίπεδα της διαφθοράς και τις μηδαμινές κοινωνικές υπηρεσίες, πολλοί έλληνες – από τους εμπόρους μέχρι τους δικηγόρους, τους γιατρούς, τους υδραυλικούς, και τους ελεύθερους επαγγελματίες γενικών – έχουν ελάχιστα κίνητρα να ενισχύουν τα κρατικά αποθέματα. Αντ’ αυτού, βασίζονται στις οικογένειές τους και τη δική τους τσέπη για την κοινωνική πρόνοια.
Ωστόσο, η κυβέρνηση αναμένεται να δημοσιοποιήσει ένα πολυαναμενόμενο νομοσχέδιο για την επέκταση των ηλεκτρονικών συναλλαγών, το οποίο θα εμπεριέχει νέους κανόνες για την υποχρεωτική χρήση ηλεκτρονικών πληρωμών τόσο για τους εμπόρους όσο και τους καταναλωτές.
Το ΙΟΒΕ συνέθεσε μια έκθεση το φθινόπωρο η οποία υποστήριξε πως μόνο με τις ηλεκτρονικές πληρωμές, το ελληνικό κράτος θα μπορούσε δυνητικά να συλλέξει δισεκατομμύρια επιπλέον εισοδήματος υπό διάφορα σενάρια, καθώς το ηλεκτρονικό ίχνος δίνει στους εφοριακούς ελεγκτές το εργαλείο να εντοπίσουν και να φέρουν τους φοροφυγάδες προ των ευθυνών τους. Έρευνες δείχνουν πως η γκρίζα οικονομία στην Ελλάδα αντιπροσωπεύει μέχρι και 25% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της χώρας.
Παρ’ όλα αυτά, εάν η βοήθεια προς την κυβέρνηση για να εντοπίσει τη φοροδιαφυγή δεν αποτελεί προτεραιότητα για πολλούς έλληνες, ο Χατζής λέει πως η πράξη της χρήσης των καρτών «μπορεί να κάνει τους καταναλωτές να κατανοήσουν πως, όταν δεν παίρνουν απόδειξη, πληρώνουν τον φόρο επί της αγοράς και ουσιαστικά δωρίζουν αυτόν τον φόρο στον καταστηματάρχη» αντί να χρηματοδοτούν την κυβέρνηση. «Πολύς κόσμος δεν το καταλαβαίνει αυτό.»
«Ο περιορισμός του ανθρώπινοι στοιχείου» είναι πάντα καλό πράγμα, προσθέτει. Και προβλέπει πως οι έλληνες θα μάθουν να προτιμούν νέες επιλογές καθώς η χρήση των καρτών θα αυξάνεται. «Η ευκολία και η βολή της χρήσης αυτών των καρτών θα δώσει ένα μάθημα.»
Ήδη το έχει κάνει για κάποιους. Χιλιάδες από τους νέους χρήστες των καρτών ήταν ηλικιωμένοι, που μπορούσαν να λάβουν τις συντάξεις τους μόνο μέσω των ΑΤΜ όσο οι τράπεζες παρέμειναν κλειστές τον Ιούλιο. Για τον κ. Βαρβιτσιώτη, ο οποίος υπήρξε βουλευτής επί τρεις δεκαετίες και αργότερα εκλέχθηκε για το Κοινοβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το πλαστικό χρήμα δεν ήταν κάτι νέο. Όμως η χρήση της χρεωστικής ήταν κάτι που «του επιβλήθηκε» στην ηλικία των 83, λέει.
Όμως οι νέες συνήθειές του κυριάρχησαν γρήγορα. Μόλις οκτώ μήνες αργότερα, εάν θέλει να αγοράσει ένα βιβλίο, ένα ζευγάρι παπούτσια ή να γευματίσει έξω, εάν δε δέχονται κάρτα, πηγαίνει αλλού. «Είναι ένας τρόπος να αντιμετωπίσουμε τον υπόκοσμο» λέει.