Σε δικαστήρια σε όλη την Ελλάδα, κόσμος μαζεύεται σε ουρές περιμένοντας να καταθέσει χαρτιά για να παραιτηθεί από τις κληρονομιές του. Όχι απαραίτητα επειδή κάποιος τυχοδιώκτης θείος τους άφησε ένα σωρό χρέη. Πολλές φορές, στρέφουν την πλάτη σε αυτό που αποτελούσε κάποτε τον πυλώνα της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας: την ακίνητη περιουσία. Το αυξανόμενο προσωπικό χρέος, τα μειωμένα εισοδήματα και οι ολοένα υψηλότεροι φόροι καθώς η ύφεση της Ελλάδας συνεχίζεται, έχουν μετατρέψει την ιδιοκτησία και το όνειρο του εύκολου χρήματος σε φόβο ενός καταστροφικού βάρους.
Οι αριθμοί είναι ξεκάθαροι. Το 2013, δύο χρόνια μετά την εισαγωγή φόρου ακίνητης περιουσίας (νωρίτερα, τα φορολογικά έσοδα από την ακίνητη περιουσία προέρχονται κυρίως από φόρους μεταβίβασης), 29.200 άνθρωποι απαρνήθηκαν την κληρονομιά τους, σύμφωνα με το υπουργείο Δικαιοσύνης. Το 2015, ο αριθμός αυτός ανήλθε στους 45.627, με μια άνοδο 56% μέσα σε δύο χρόνια. Αναφορές από όλη τη χώρα υποδεικνύουν πως και φέτος μεγάλοι αριθμοί ανθρώπων αρνούνται να λάβουν την κληρονομιά τους.
«Αυτό μπορεί να είναι πολύ επώδυνο» είπε ο Γιώργος Βουκελάτος, δικηγόρος. «Άνθρωποι μπορεί να χάνουν το οικογενειακό τους σπίτι. Επειδή αν ο πατέρας ή η μητέρα είχε χρέη, το παιδί μπορεί να είναι άνεργο και να μην μπορεί να σηκώσει αυτό το βάρος.»
Η αυξανόμενη αποστροφή για την ιδιοκτησία γίνεται εμφανής από την πτώση των εργασιών των συμβολαιογράφων. Η εθνική στατιστική υπηρεσία, η ΕΛΣΤΑΤ, ανέφερε τον Ιούλιο πως το 2014 υπήρξαν 23.221 πράξεις όπου ζώντες γονείς μεταβίβασαν περιουσία στα παιδιά τους, σε σχέσει με 90.718 το 2008. Ο αριθμός των διαθηκών που συντάχθηκε ή συμβολαιογραφήθηκε υπήρξε σταθερός κατά τη διάρκεια της κρίσης, γύρω στις 30.000 ετησίως, δείχνοντας πως πολλές κληρονομιές που απορρίφθηκαν δεν ήταν μέρος επίσημων διαθηκών. (Περισσότεροι από 120.000 άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο.)
Η επιθυμία κληρονομιάς ήταν κάποτε τόσο έντονη που κάποιοι αναλάμβαναν να δώσουν στη μοίρα ένα χεράκι. Οι έλληνες είχαν μείνει εμβρόντητοι το 1987 όταν η αστυνομία ανακάλυψε συμμορία που είχε δολοφονήσει οκτώ πλούσια, ηλικιωμένα άτομα αφού είχε πλαστοποιήσει τις διαθήκες τους. Ο αρχηγός της συμμορίας ήταν δικηγόρος και πρώην δήμαρχος αθηναϊκού προαστίου, ενώ ανάμεσα στους συνεργάτες του ήταν ένας συμβολαιογράφος και ένας νεκροθάφτης. Η συγκεκριμένη συμμορία έμεινε στην κοινή μνήμη ως περίπτωση όπου εγκληματίες εκπλήρωσαν μια κοινή επιθυμία.
Σήμερα, είναι πιθανότερο κανείς να φύγει τρέχοντας από την ακίνητη περιουσία παρά να μπει στον πειρασμό να σκοτώσει για αυτήν.
Η κατάρρευση της αγοράς ακινήτων δείχνει το γιατί. Ο συνολικός αριθμός των συναλλαγών έπεσε κατά 74% από το 2004 μέχρι το 2014. Οι άνθρωποι ήλπιζαν κάποτε πως εάν αποκτούσαν ακίνητη περιουσία θα μπορούσαν να την πουλήσουν και να ζήσουν ευκολότερα. Τώρα φοβούνται πως δε θα μπορέσουν να την πουλήσουν και οι φόροι θα τους βουλιάξουν. Εάν έβρισκαν αγοραστή, είναι απίθανο να κερδίσουν πολύ, καθώς οι τιμές των διαμερισμάτων έχουν πέσει κατά 41% από το 2008, σύμφωνα με την Τράπεζα της Ελλάδος. Η κατασκευή των σπιτιών έχει καταρρεύσει, πέφτοντας κατά 95% από το 2007 μέχρι το 2016. Καθώς δε διαφαίνεται τέλος της κρίσης, ο κόσμος θα συνεχίσει να φοβάται την απόκτηση ακίνητης περιουσίας.
Ανάμεσα στις πολλές αναταράξεις των τελευταίων ετών, αυτή δείχνει πώς οι παραδοσιακές αντιλήψεις – και το αίσθημα της ασφάλειας – μπορούν να διαλυθούν. Με μια ιστορία γεμάτη πολέμους, χρεοκοπίες και ανεξέλεγκτο πληθωρισμό, οι έλληνες έβλεπαν πάντα τη γη ως ασφαλές καταφύγιο. Η ιδιοκτησία σπιτιού, στο 74% των νοικοκυριών το 2014, ξεπερνά το μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης του 70%. Οι παλαιότεροι συμβούλευαν τους νεότερους έλληνες να αγοράζουν ακίνητη περιουσία για να μη χάσουν τις αποταμιεύσεις τους, όπως συνέβη στους ίδιους με τις συχνές νομισματικές υποτιμήσεις – ή κατά τον τεράστιο πληθωρισμό στη διάρκεια της κατοχής κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι γονείς αισθάνονταν υποχρεωμένοι να βοηθήσουν τα παιδιά τους να αποκτήσουν σπίτια ή να τους αφήσουν ακίνητη περιουσία, ως τη μόνη δυνατή προστασία από δυσκολίες.
«Έχουμε μπει σε μια νέα εποχή» είπε η Πόπη Κακαΐδη, δικηγόρος. «Από εκεί που οι γονείς ήθελαν να αφήσουν τα παιδιά τους με μια στέγη πάνω από το κεφάλι τους, τώρα τα ίδια τα παιδιά λένε, ‘δε θέλω αυτό το βάρος’.» Έχει αρκετούς πελάτες που έχουν απαρνηθεί κληρονομιές, κυρίως για να αποφύγουν τα χρέη των εκλιπόντων.
Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα των προβλημάτων της ιδιοκτησίας προσφέρουν τα φιλανθρωπικά ιδρύματα που είναι προικισμένα σε ακίνητη περιουσία. Για παράδειγμα, στην Αθήνα, το Άσυλο Ανιάτων χρηματοδοτούταν ενοικιάζοντας ή πουλώντας ακίνητη περιουσία. Τώρα, δεν μπορεί να πουλήσει τίποτα, και από τις 887 ιδιοκτησίες του, 396 παραμένουν χωρίς ένοικο. Το 2015, τα έσοδά του ήταν 2,17 εκατομμύρια ευρώ, ενώ έπρεπε να πληρώσει φόρους 1,83 εκατομμυρίων ευρώ (από τα οποία, 908.839 ευρώ ήταν φόροι ακίνητης περιουσίας). Όσα έμειναν πήγαν στη φροντίδα 180 ασθενών.
Η τοξικότητα της ακίνητης περιουσίας μπορεί να μην είναι τόσο φωτογενείς όσο οι συνήθεις εικόνες της ελληνικής κρίσης – νέοι με μάσκες να αποφεύγουν δακρυγόνα, άνθρωποι να περιμένουν σε σειρές σε συσσίτια – όμως αναδεικνύει το βάθος της κρίσης και την ιστορία της κακής πολιτικής διαχείρισης. Ύστερα από πολλά χρόνια φορολόγησης μόνο της μεγαλύτερης αξίας ιδιοκτησίας, πολλοί έλληνες έφτασαν από εκεί που δεν πλήρωναν σχεδόν καθόλου φόρους για την ακίνητη περιουσία, να μην έχουν χρήματα για να πληρώσουν. Το 2010, οι φόροι ακίνητης περιουσίας έφταναν το 0,26% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος, ενώ αυτόν τον χρόνο βρέθηκαν κοντά στο 2%, σύμφωνα με τα στοιχεία του κρατικού προϋπολογισμού.
«Ξαφνικά, το κράτος άρχισε να αντιμετωπίζει τους έλληνες σαν να είναι πλούσιοι, την ίδια στιγμή που σταμάτησαν να είναι πλούσιοι» ανέφερε πρόσφατα η συνομοσπονδία των ελλήνων επιχειρηματιών. Αναφέρθηκε επίσης σε έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας που τοποθετεί την Ελλάδα στην 144η θέση ανάμεσα σε 189 οικονομίες για την ευκολία – ως προς τη γραφειοκρατία ή άλλους παράγοντες – καταχώρησης ιδιοκτησίας.
Όμως είναι το ιδιωτικό χρέος – στα 222 δισεκατομμύρια ευρώ πέρυσι – αυτό που μπορεί να αποδειχθεί ακόμη μεγαλύτερος κίνδυνος. Αυτό φαίνεται από τα κρατικά έσοδα. Με τον ενοποιημένο φόρο, η ιδιοκτησία οποιουδήποτε είδους περιουσιακού στοιχείου υπόκειται πλέον σε φορολόγηση. Κατά τη διάρκεια της κρίσης, η οικονομία συρρικνώθηκε κατά 25% (μέχρι τις αρχές αυτού του έτους), και πολλοί άνθρωποι δεν έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν φόρους. Οι εκπρόθεσμες οφειλές σε φόρους στα τέλη του Σεπτεμβρίου ήταν στα 92,8 δισεκατομμύρια ευρώ και συνεχίζουν να αυξάνονται κατά 1 δισεκατομμύριο ευρώ περίπου κάθε μήνα. Θα είναι πολύ δύσκολο για τους έλληνες να βγουν από κάτω από αυτό το βουνό του χρέους. Τα παραμελημένα δάνεια, τα οποία στα τέλη του Ιουνίου αποτελούσαν το 31,7% όλων των στεγαστικών δανείων, ήταν μόλις 5,3% του συνόλου το 2008. Δεκάδες χιλιάδες ιδιοκτήτες σπιτιών φοβούνται τις κατασχέσεις, οι οποίες μπορεί να έχουν ως αποτέλεσμα ακόμη περισσότερα σπίτια στην αγορά και ακόμη μεγαλύτερη πτώση στην αξία.
Η ιδιοκτησία, μαζί με τον τουρισμό, θα μπορούσε να αποτελέσει πυλώνα της ανάκαμψης, αλλά δε βοηθά. Η Τράπεζα της Ελλάδος επισήμανε τον Ιούνιο πως η ζήτηση για ακίνητη περιουσία «εμποδίζεται από τη γραφειοκρατία, τις ασαφείς πολεοδομικές ρυθμίσεις και τις πολυάριθμες παραβιάσεις τους, και την έλλειψη σταθερού και ξεκάθαρου πλαισίου χωροταξίας και χρήσης της γης». Αναφέρθηκε επίσης στην απουσία «ολοκληρωμένου και ακριβούς» κτηματολογίου.
Είναι αδιανόητο πως ύστερα από έξι χρόνια κρίσης αυτά τα προβλήματα δεν έχουν διορθωθεί. Παρ’ όλα αυτά, η αριστερή κυβέρνηση πρότεινε πρόσφατα την προσθήκη νέων εγγράφων και κοστών για την πώληση ή την ενοικίαση ιδιοκτησίας – ένα υποχρεωτικό πιστοποιητικό «ενεργειακής επίδοσης» και τη βεβαίωση πολιτικού μηχανικού πως δεν υπάρχουν παράνομες κατασκευές. Η ομοσπονδία ιδιοκτητών ακινήτων, ΠΟΜΙΔΑ, ανακοίνωσε πω αυτά τα νέα εμπόδια «απειλούν να μετατρέψουν τη χώρα σε ένα ατελείωτο ‘νεκροταφείο ακίνητης περιουσίας’, όπου τίποτα δε θα πωλείται, τίποτα δε θα αγοράζεται και τίποτα δε θα ενοικιάζεται».
Εάν μπορούσε να δει την Ελλάδα σήμερα, ο Πιερ Ζοζέφ Προυντόν, ο αναρχικός του 19ου αιώνα που είχε διακηρύξει πως «η ιδιοκτησία είναι κλεψιά», μπορεί να είχε αλλάξει τη ρήση του σε «η ιδιοκτησία είναι χρέος».