«Κανείς ποτέ δε χάνει στην ιταλική πολιτική. Εγώ έχω χάσει» είπε ο Ματέο Ρέντσι, ο αποχωρών πρωθυπουργός, αναφορικά με τη συνήθεια των ιταλών πολιτικών να παραμένουν στην εξουσία παρά τις αποτυχίες τους. Η αποδοχή ήρθε μία ώρα αφότου τα exit polls επιβεβαίωσαν την ήττα του στο δημοψήφισμα για τη συνταγματική μεταρρύθμιση.
Ποιος όμως ψήφισε κατά της μεταρρύθμισης;
Η αντίθεση ήταν ισχυρότερη σε περιοχές όπου μαστίζει η οικονομική δυσαρέσκεια, και όπου ο πολιτικός ανταγωνισμός είναι ισχυρός.
Πολιτικοί λόγοι
Μια στατιστική ανάλυση των αποτελεσμάτων δείχνει πως η πολιτική αφοσίωση έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ήττα. Στις περιφέρειες όπου περισσότεροι άνθρωποι ψήφισαν τους αντιπάλους του κ. Ρέντσι στο Κίνημα Πέντε Αστέρων και στο κόμμα του Σίλβιο Μπερλουσκόνι – και τα δύο υποστήριξαν το «όχι» – στις γενικές εκλογές του 2013, υπήρξε μια ισχυρότερη απόρριψη του δημοψηφίσματος. Αντίθετα, η ψήφος υπέρ του κεντροαριστερού Δημοκρατικού Κόμματους του πρωθυπουργού το 2013 συνδέεται με μεγαλύτερο ποσοστό ψήφων υπέρ της μεταρρύθμισης.
Ωστόσο, στο παραπάνω σχεδιάγραμμα, όλες οι κουκκίδες βρίσκονται στο πάνω μέρος, δείχνοντας πως η μεταρρύθμιση απορρίφθηκε παντού, ακόμη και στα προπύργια της κεντροαριστεράς. Σε περιοχές όπως το Λιβόρνο και η Φεράρα, όπου περισσότεροι από το ένα τρίτο του πληθυσμού ψήφισαν το Δημοκρατικό Κόμμα το 2013, η πλειοψηφία του πληθυσμού απέρριψε τη συνταγματική μεταρρύθμιση. Μόλις σε 11 από τις 48 περιφέρειες, όπου το Δημοκρατικό Κόμμα είχε ξεπεράσει το 25% των ψήφων πριν από τρία χρόνια, οι ψήφοι υπέρ της μεταρρύθμισης ξεπέρασαν αυτές κατά.
Οικονομικοί λόγοι
Η οικονομική δυσαρέσκεια έπαιξε επίσης ρόλο στο πρόωρο τέλος της εντολής του κ. Ρέντσι. Η ανάλυση αποκαλύπτει πως τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας και το χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα συνδέθηκαν με τις πιο εμφατικές ψήφους απόρριψης της συνταγματικής μεταρρύθμισης.
Παρ’ ότι είναι γεγονός πως η οικονομική δυσαρέσκεια συνδέθηκε με τη μεγαλύτερη στήριξη για το Κίνημα Πέντε Αστέρων και το κόμμα του κ. Μπερλουσκόνι στις γενικές εκλογές του 2013, η σύνδεσή της με το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ήταν ακόμη ισχυρότερη, υποδεικνύοντας ένα βαθύτερο κίνητρο αντίδρασης πίσω από την ψήφο στο δημοψήφισμα.
Ωστόσο, ακόμη και σε περιφέρειες όπου η ανεργία είναι κάτω από το 6% – συγκρίσιμη με της Γερμανίας – η μεταρρύθμιση απορρίφθηκε. Αυτό ισχύει, για παράδειγμα, στις πλούσιες βόρειες περιφέρειες του Μπελούνο, του Κούνεο, του Μπέργκαμο και του Βερμπάνο.
Μετανάστευση
Η πρόσφατη αύξηση στο μερίδιο του πληθυσμού που γεννήθηκε στο εξωτερικό δε σχετίστηκε με τις ψήφους υπέρ του «όχι» στο ιταλικό δημοψήφισμα, σε αντίθεση με το δημοψήφισμα του Ηνωμένου Βασιλείου για την ΕΕ τον Ιούνιο.
Εν ολίγοις, τα αντιμεταναστευτικά αισθήματα μπορεί να είχαν ελάχιστη επίδραση στο αποτέλεσμα του ιταλικού δημοψηφίσματος.
Μόρφωση
Άλλη μία διαφορά με το βρετανικό δημοψήφισμα για την ΕΕ και τη νίκη του Ντόναλντ Τραμπ στις εκλογές των ΗΠΑ είναι ο σχετικά μικρός ρόλος που έπαιξε το επίπεδο μόρφωσης στο αποτέλεσμα της ψήφου.
Παρ’ ότι είναι αλήθεια πως ένα μεγαλύτερο ποσοστό του πληθυσμού με πανεπιστημιακό πτυχίο αντιστοιχεί σε μεγαλύτερο μερίδιο των ψήφων του «ναι» – και το αντίστροφο σε περιοχές με μεγαλύτερο μερίδιο ανθρώπων μόνο με δευτεροβάθμια εκπαίδευση – η συσχέτιση είναι συγκριτικά ήπια, και η υψηλότερη μόρφωση συσχετίζεται επίσης με τη στήριξη προς το Δημοκρατικό Κόμμα και το κατά κεφαλήν εισόδημα. Αυτό σημαίνει, συνολικά, πως η μόρφωση έπαιξε μικρότερο ρόλο απ’ ότι οι οικονομικοί παράγοντες στην ψήφο στο δημοψήφισμα.
Συμπέρασμα;
Σε αντίθεση με τις δημογραφικά στρωματοποιημένες ψήφους στο Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ, η στήριξη για το «όχι» στην Ιταλία διαπέρασε τα οικονομικά και κοινωνικά σύνορα. Η πολιτική αντίθεση και η οικονομική διαμαρτυρία συσχετίζονται με μεγαλύτερα ποσοστά υπέρ του «όχι», όμως ήταν ο συνδυασμός τους αυτός που οδήγησε στην πραγματικότητα στο εύρος της ήττας του κ. Ρέντσι. Παρ’ ότι το αποτέλεσμα του ιταλικού δημοψηφίσματος θεωρείται ως ένα ακόμη παράδειγμα της ανόδου του λαϊκισμού – και σίγουρα είναι, υπό την έννοια ότι τα λαϊκιστικά κόμματα της αντιπολίτευσης έπαιξαν ενεργό ρόλο στην εκστρατεία – διαφέρει στον πιο αδύναμο ρόλο που έπαιξαν τα επίπεδα μόρφωσης και στη μικρότερη επίδραση της αυξανόμενης μετανάστευσης.