Το έτος 2016 ήδη μοιάζει με μια κοσμοϊστορική στιγμή. Ένας τρόπος να το δούμε, είναι σαν μια χρονιά στην οποία η Ευρώπη ξέχασε τη σημασία του Β Παγκοσμίου Πολέμου -το έτος κατά το οποίο η έννοια μιας ευρύτερης ευρωπαϊκής ταυτότητας, βγαλμένη από τις στάχτες του πολέμου, έσπασε.
Αυτός ο πόλεμος συνεχίζει να είναι το πιο σημαντικό ιστορικό γεγονός της σύγχρονης εποχής για την Ευρώπη. Αλλά η κληρονομιά του, που κερδήθηκε με κόστος εκατομμυρίων ζωών, όλο και περισσότερο υποβαθμίζεται σε καρικατούρα ή σε παρωχημένα συνθήματα.
Δύο παραδείγματα, μεταξύ πολλών στην Ευρώπη, έρχονται από την Βρετανία και τη Ρωσία. Η ιδέα πως η Βρετανία ήταν μια διεθνιστική ευρωπαϊκή χώρα ως αποτέλεσμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έχει εγγραφεί στο μεταπολεμικό πολιτικό DNA της χώρας-ακόμη κι αν δεν αποτυπώνεται σε δημοφιλείς εκφάνσεις της σύγκρουσης. Στη συζήτηση πριν από το δημοψήφισμα της 23ης Ιουνίου για την ΕΕ, ο Nicholas Soames, ένας συντηρητικός βουλευτής και εγγονός του ηγέτη της Βρετανίας στη διάρκεια του πολέμου, Winston Churchill, επικαλέστηκε το μεγάλο πανευρωπαϊκό όραμα του παππού του, υποστηρίζοντας την παραμονή στην ΕΕ.
Ωστόσο την ίδια στιγμή, μια καρικατούρα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην οποία η Βρετανία πολέμησε μόνη της εναντίον του κόσμου, παρουσιάστηκε στο κοινό με κάποια επιτυχία. Ο Nigel Farage, ο τότε ηγέτης του πιο επιθετικού αντιευρωπαϊκού και αντιμεταναστευτικού κόμματος της Βρετανίας, του UKIP, χρησιμοποιήσει το θέμα από την κλασική ταινία του Β΄ ΠΠ, “Η Μεγάλη Απόδραση” καθώς έκανε περιοδεία στη Βρετανία υπέρ της εξόδου -ως εκ τούτου συγκρίνοντας την ΕΕ με ένα στρατόπεδο αιχμαλώτων πολέμου των ναζί. Το κόμμα του Farage απέρριψε τις ενστάσεις των δύο γιων του συνθέτη Elmer Bernstein, οι οποίοι δήλωσαν πως ο πατέρας τους θα ήταν σφόδρα αντίθετος με τους σκοπούς για τους οποίους είχε χρησιμοποιηθεί η μουσική του.
Ακόμη και ο πιο αξιοσέβαστος συντηρητικός πολιτικός, Boris Johnson, ήταν επιθετικός με την εκπληκτική δήλωσή του ότι η ΕΕ ήταν ένα project της επιθετικής ευρωπαϊκής κυριαρχίας. “Ναπολέον, Χίτλερ, διάφοροι άνθρωποι το προσπάθησαν, και κατέληξε με τραγικό τρόπο”, δήλωσε. “Η ΕΕ είναι μια προσπάθεια για να γίνει αυτό με διαφορετικές μεθόδους”. Ο Johnson είναι τώρα υπουργός εξωτερικών της Βρετανίας.
Για δύο γενιές, η συλλογική μνήμη του φασισμού “εμβολίασε” το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης από την πολιτική μίσους που ξεκίνησε τις ταραχές στη δεκαετία του 1930. Λίγοι στη Βρετανία θυμούνται την μάχη της Cable Street τον Οκτώβριο του 1936, όταν η Βρετανική Ένωση Φασιστών του Oswald Mosley παρελάσε στο East End του Λονδίνου σε μια προσπάθεια να εκφοβίσει τον εβραϊκό πληθυσμό. Αμέσως μετά από αυτό, η σύνδεση του Mosley με τον ναζισμό, τον αλλοίωσε θανάσιμα. Ενα κόμμα που είχε απολαύσει μεγάλη λαϊκή απήχηση μετά από τα μέσα της δεκαετίας του 1930, ήταν εντελώς αναξιόπιστο και μέσω σύνδεσης, το ίδιο ήτα και οποιοδήποτε ακροδεξιό κόμμα για μια γενιά.
Η χρονιά 2016 ήταν όταν η ακροδεξιά έγινε mainstream και πάλι. Τον Ιούνιο το UKIP του Farage τάχθηκε υπέρ του Brexit σε μια εκστρατεία με μια αφίσα που απεικόνιζε χιλιάδες πρόσφυγες και μετανάστες μελαμψού χρώματος να περπατούν στην Ευρώπη. Το σύνθημα ήταν “Το σημείο καμπής: Η ΕΕ μας έχει απογοητεύσει όλους”. Καθώς παρουσιάστηκε αυτό το σύνθημα, ήταν σαν να μπορούσε να ακούσει τον ήχο από τα παλαιά ξενοφοβικά ταμπού που έσπαγαν.
Στο μεταξύ στη Ρωσία, μια αυταρχική εθνικιστική ατζέντα είναι πολύ πιο προχωρημένη. ΚΑι πάλι, η μνήμη του Β΄ ΠΠ χρησιμοποιείται λάθος όταν επιτρέπει να γίνει αυτό.
Ήμουν στην Μόσχα στην πεντηκοστή επέτειο της Ημέρας Νίκης της Σοβιετικής Ένωσης, στις 9 Μαΐου 1995. Περπατούσα σε μια πύλη που ήταν ηλιόλουστη, θορυβώδη και εορταστική. Θυμάμαι ηλικιωμένους με μετάλλια στο στήθος να περπατούν στην Κόκκινη Πλατεία και καθώς “έκοβαν δρόμο” μέσα από τα πλήθη, τους χαιρετούσαν οι νεότεροι Ρώσοι με επευφημίες.
Αυτή η ημέρα μου έδωσε την αίσθηση ενός τέλος, την τελευταία σημαντική επέτειο που πολλοί βετεράνοι της νίκης της της Σοβιετικής Ένωσης έναντι του Χίτλερ, στον Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο, θα ζούσαν για να δουν. Στη δεκαετία του 1990, μια πιο ισορροπημένη ιστορική αφήγηση είχε ξεκινήσει να εμφανίζεται, στην οποία υπενθυμιζόταν στους Ρώσους περισσότερο το συγκλονιστικό ανθρώπινο κόστος -27 εκατ. σοβιετικές ζωές- που είχε προκληθεί από τον πόλεμο και άκουσαν λιγότερα για έναν λαμπρό στρατιωτικό θρίαμβο. Μετά από τον Μάιο του 1995, θεωρούσα, η Ημέρα της Νίκης θα άρχιζε να ξεθωριάζει σαν μια μεγάλη δημόσια γιορτή.
Πόσο λάθος έκανα. Υπό την προεδρία του Vladimir Putin, η Ημέρα της Νίκης έγινε μια ακόμη μεγαλύτερη ημερομηνία στο ρωσικό ημερολόγιο- και μια πολιτική κυρίως. Ο εορτασμός της Ημέρας της Νίκης στην εποχή Putin, είχε γίνει ξανά η εικόνα της στρατιωτικής υπεροχής που ήταν στις ημέρες του πρώην σοβιετικού ηγέτη Leonid Brezhnev. Το 2008, ο Putin επανέφερε τανκς και στρατιωτικό υλικό στο τελετουργικό της παρέλασης.
Ασφαλώς, θα πουν οι άνθρωποι, οι Ρώσοι πάντα μυθοποιούσαν τη νίκη του 1945. Αυτό είναι αλήθεια αλλά υπάρχει μια μεγάλη διαφορά τώρα. Προηγουμένως, η παρουσία των βετεράνων που είχαν ζήσει την πραγματική σύγκρουση -όχι την μυθοποιημένη εκδοχή της- ήταν ένα reality check για τις πομπώδεις δημόσιες εκδηλώσεις μνήμης. Τώρα, αυτό το νήμα της ζωντανής μνήμης της σύγκρουσης, κόπηκε.
Το 2012, ένα λαϊκό κίνημα με τίτλο “Αθάνατο Σύνταγμα” ξεκίνησε στη Σιβηρία, στην οποία απλοί άνθρωποι κουβαλούν εικόνες των βετεράνων παππούδων και προπάππων τους στην παρέλαση της Μεγάλης Νίκης. Η ιδέα ήταν να ανακτηθεί η διάσταση της ανθρώπινης απώλειας και να οδηγηθεί η πολιτική ατζέντα μακριά από εκείνη την ημέρα. Ωστόσο φέτος, οι ιδρυτές του Αθάνατου Συντάγματος διαμαρτυρήθηκαν ότι η πρωτοβουλία τους είχε πέσει θύμα “χακινγκ” από Ρώσους πολιτικούς, οι οποίοι υιοθέτησαν την ιδέα να κουβαλούν οικογενειακά πορτραίτα αλλά στη συνέχεια έκαναν ακριβώς αυτού του είδους της πολιτικές ομιλίες που το κίνημα ήθελε να αποφύγει.
Ο ιστορικός ρεβιζιονισμός έχει συνοδεύσει την ρωσική επίσημη νοσταλγία. Το 2015, αμέσως μετά από τις εκδηλώσεις μνήμης για την 70η επέτειo της Ημέρας Νίκης και σε μια συνέντευξη Τύπου με -μεταξύ άλλων- την Γερμανίδα Καγκελάριο Angela Merkel- ο Putin σχεδόν υπερασπίστηκε τη Συνθήκη 1949 Motolov-Ribbentrop.
Ακόμη και πριν από λίγα χρόνια, μια εθνικιστική Ρωσία που αυτοδοξαζόταν και που θυμόταν λάθος τον Β΄ ΠΠ, μπορεί να είχε κοιτάξει μακριά από την ευρύτερη Ευρώπη. Καθώς το 2016 έρχεται στο τέλος του, δυστυχώς, η Ρωσία φαίνεται λιγότερο σαν μια εξαίρεση παρά σαν μέρος μιας τάση.