Ο Σι Τσινπίνγκ, ο οποίος εξασφάλισε πρόσφατα τον τίτλο του «πυρηνικού ηγέτη» της Κίνας, είναι ένας άνθρωπος με δύο αποστολές.
Η πρώτη είναι να εκκαθαρίσει το Κινεζικό Κομμουνιστικό Κόμμα από τη διαφθορά. Η δεύτερη είναι να μεταρρυθμίσει την οικονομία. Αυτοί οι στόχοι, ωστόσο, θα αποδειχθούν ασυμβίβαστοι εάν συνεχίσει να επικεντρώνει τις προσπάθειές του στον εξαγνισμό και την ενίσχυση του διεφθαρμένου λενινιστικού κόμματος.
Το 2014, ο κ. Σι περιέγραψε την πρόκληση που αντιμετωπίζει η Κίνα ως εξής: «Η διαφθορά σε περιοχές και τομείς είναι αλληλένδετη. Οι περιπτώσεις διαφθοράς μέσω συνεννοήσεων αυξάνονται. Η κατάχρηση της εξουσίας επί στελεχών και η κατάχρηση της διοικητικής εξουσίας αλληλεπικαλύπτονται. Η συνεννόηση μεταξύ αξιωματούχων και επιχειρηματιών και η συνεννόηση μεταξύ ανωτέρων και υφισταμένων έχει γίνει αλληλένδετη. Οι μέθοδοι μεταφοράς ωφελειών από τον έναν στον άλλον είναι κρυμμένες και πολυποίκιλες».
Μπορεί αυτό το σκληρό κατηγορητηρίο να είναι αυτο-εξυπηρετούμενο. Όπως επισημαίνει ο Μίνσιν Πέι στο βιβλίο «Ο ευνοιοκρατικός καπιταλισμός της Κίνας», είναι πολύ εύκολο για έναν εν δυνάμει ισχυρό άνδρα να χρησιμοποιήσει την κατηγορία της διαφθοράς ως όπλο κατά των αντιπάλων του. Ωστόσο, είναι τόσο αποτελεσματικό ακριβώς επειδή είναι τόσο πιθανό. Χρησιμοποιώντας στοιχεία που δημοσιεύτηκαν από τις κινεζικές αρχές, ο καθηγητής Πέι δείχνει πως η συνεργατική διαφθορά είναι παρεμβατική. Διαστρεβλώνει την οικονομία, υποβαθμίζει τη διοίκηση και αφαιρεί από το κόμμα την κοινωνική του νομιμοποίηση.
Η διαφθορά είναι πράγματι καρκίνωμα. Ωστόσο, δεν εμφανίστηκε κατά λάθος. Η εκτόξευση της διαφθοράς από τις αρχές της δεκαετίας του 1990 είναι το μειονέκτημα της επιτυχούς μεταρρύθμισης. «Η εμφάνιση και η εδραίωση του ευνοιοκρατικού καπιταλισμού στην πολιτική οικονομία της Κίνας, εκ των υστέρων, είναι η λογική εξέλιξη του απολυταρχικού μοντέλου οικονομικού εκσυγχρονισμού του Ντενγκ Σιαοπίνγκ» υποστηρίζει ο Πέι, «επειδή οι ελίτ που έχουν υπό τον έλεγχό τους αβίαστη δύναμη δεν μπορούν να αντισταθούν στη χρήση της για να λεηλατήσουν τον πλούτο που δημιουργείται από την οικονομική ανάπτυξη.» Η διαφθορά είναι ο απόγονος του γάμου ανάμεσα στο κομματικό κράτος και την αγορά. Διαχέεται μέσω της αποπλάνησης, του εξαναγκασμού και της μίμησης. Μόλις η διαφθορά γίνει συνηθισμένη, το σύστημα κινδυνεύει να φτάσει σε σημείο καμπής. Και αυτό ακριβώς είναι που φοβάται ο κ. Σι.
Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κινεζικής διαφθοράς είναι πως έχει συμπέσει με μια τεράστια αύξηση του πλούτου. Η διαφθορά δεν το έχει αποτρέψει αυτό. Αντίθετα, η ανάπτυξη και η διαφθορά έχουν πορευτεί μαζί. Μπορεί μάλιστα, για κάποιο διάστημα, να στήριζαν η μία την άλλη: η διαφθορά κινούσε την ανάπτυξη, η οποία χρηματοδοτούσε τη διαφθορά.
Τα κύρια χαρακτηριστικά της κινεζικής πολιτικής κατά αυτήν την περίοδο ήταν τριπλά: απελευθέρωση των αγορών, μεταβίβαση της εξουσίας, και αμφίβολα και ανασφαλή δικαιώματα ιδιοκτησίας. Ο έλεγχος της ιδιοκτησίας αποκεντροποιήθηκε, όπως δεν ακολουθήθηκε από ασφαλή ιδιοκτησία. Όταν ο έλεγχος επί της ιδιοκτησίας είναι προνόμιο και όχι δικαίωμα, όπως στην Κίνα, αυτοί που έχουν την πολιτική ισχύ έχουν και τη δυνατότητα να κάνουν τον εαυτό τους (και αυτούς που ευνοούν) πολύ πλούσιους. Και αυτό ακριβώς είναι που έκαναν. Οι υπηρέτες του κόμματος έχουν απαλλοτριώσει τα δικά τους πολύτιμα περιουσιακά στοιχεία, συμπεριλαμβανομένων εδαφών και μετάλλων.
Η ανάγκη συνεννόησης για να γίνει αυτό προήλθε από το γεγονός πως κανένα άτομο δεν είχε τον έλεγχο των μέσων – της ιδιοκτησίας και των αδειών – που χρειάζονταν για οικονομική δραστηριότητα. Κύκλοι συνεργασίας εμφανίστηκαν άμεσα. Κάποιοι ελέγχονταν από ανώτερους αξιωματούχους (yibashou) – συχνά γραμματείς του κόμματος – σε «κάθετη συνεννόηση». Κάποιους τους διαχειρίζονταν αξιωματούχοι παρόμοιου βαθμού σε «οριζόντια συνεννόηση». Κάποιοι ελέγχοντας από ιδιώτες επιχειρηματίες ή ακόμη και κακοποιούς. Σε κάποιες περιοχές, το αποτέλεσμα ήταν είδος μαφίας. Διαφθορά έχει εντοπιστεί ακόμη και στους πειθαρχικούς μηχανισμούς του Κομμουνιστικού Κόμματος, τις υπηρεσίες ασφαλείας και τον Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό. Όλοι αυτοί είναι θεμελιώδεις θεσμοί για το κόμμα και το κράτος.
Μπορούμε να πούμε, σωστά, πως η διαφθορά δεν έχει αποτρέψει την εντυπωσιακή οικονομική επίδοση της Κίνας στο παρελθόν. Υπάρχουν τέσσερα αντεπιχειρήματα σε αυτήν την άποψη. Πρώτον, η διαφθορά τείνει να γίνει όλο και πιο παρεμβατική και κοστοβόρα με την πάροδο του χρόνου. Δεύτερον, καθώς ο πληθυσμός αποκτά καλύτερο επίπεδο μόρφωσης και γίνεται πιο απαιτητικός, η ανοχή του για τη διαφθορά και τις κυβερνητικές αποτυχίες που προκύπτουν θα μειωθεί. Τρίτον, η οικονομική ανάπτυξη επιβραδύνει, κάτι που κάνει την εκτροπή του εισοδήματος στα χέρια αρπακτικών πιο κοστοβόρα για όλους τους υπόλοιπους. Τέλος, η ανάπτυξη εξαρτάται όλο και περισσότερο από καινοτόμα επιχειρηματικότητα, κάτι που ο ευνοιοκρατικός καπιταλισμός πιθανώς θα εμποδίσει.
Το ερώτημα, ωστόσο, είναι εάν μπορούν να γίνουν πολλά εκτός από τη φυλάκιση υπερβολικά μεγάλων αριθμών ανθρώπων. Οι απαντήσεις του κ. Σι φαίνεται να είναι περισσότερος λενινισμός και περισσότερες αγορές. Ωστόσο, αυτός είναι εξαιρετικά προβληματικός συνδυασμός. Ο λόγος που ο Ντενγκ Σιαοπίνγκ προώθησε τη μεταβίβαση της λήψης αποφάσεων είναι πως η Κίνα είναι πολύ μεγάλη για οτιδήποτε άλλο. Σήμερα, η πολυπλοκότητα της οικονομίας κάνει τον κεντροποιημένο πολιτικό έλεγχο ακόμη πιο δύσκολο. Είναι πράξει αδύνατον για το κέντρο να ελέγξει τις δραστηριότητες όλων των εκπροσώπων του. Ωστόσο, δεν μπορεί να τους κάνει να δίνουν λόγο στον λαό, καθώς αυτό θα κατέστρεφε το μονοπώλιο του κόμματος στην εξουσία.
Το λενινιστικό κομματικό κράτος δεν μπορεί να προσφέρει λύση στο πρόβλημα της διακυβέρνησης. Ωστόσο, δεν μπορεί να προσφέρει λύση ούτε στο οικονομικό πρόβλημα. Εάν μια οικονομία αγοράς μπορεί να συνδυαστεί με μια σε λογικό βαθμό μη διεφθαρμένη κυβέρνηση, οι οικονομικοί πράκτορες θα χρειαστούν νομικά δικαιώματα που θα εξασφαλίζονται από ανεξάρτητα δικαστήρια. Και αυτό ακριβώς είναι που δεν μπορεί να προσφέρει ένα λενινιστικό κομματικό κράτος, αφού εξ ορισμού βρίσκεται πάνω από τον νόμο. Το κομματικό κράτος μπορεί να κυβερνά με τον νόμο, αλλά δεν μπορεί να κυβερνηθεί από αυτός. Κατά συνέπεια, οι εκπρόσωποί του βρίσκονται πάνω από την αποτελεσματική προσφυγή στη δικαιοσύνη από τους ιδιώτες πολίτες.
Εάν, όπως φαίνεται πιθανό, η προσπάθεια του κ. Σι να συνδυάσει την αποκατάσταση της λενινιστικής πειθαρχίας με την απελευθέρωση της αγοράς αποδειχθεί αδύνατη, το καθεστώς θα αντιμετωπίσει μια βαθύτερη κρίση. Αυτό μπορεί να μη γίνει σύντομα. Όμως φαίνεται βέβαιο ότι θα γίνει τελικά. Ο κ. Σι έχει ξεκινήσει τη σημερινή του πορεία για καλούς λόγους. Το κατά πόσο έχει καλές λύσεις είναι τελείως διαφορετικό θέμα.