Η εκλογή του Εμανουέλ Μακρόν ως πρόεδρος της Γαλλίας έλαβε λίγες πιο εκστατικές επευφημίες από αυτές της Σιλβί Γκουλάρ, μια φιλελεύθερη γαλλία πολιτικό του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και σύμμαχο του 39χρονου νέου αρχηγού του κράτους.
«Επιτέλους! Επιτέλους, Ευρώπη και Γαλλία συμφιλιώθηκαν!» ενθουσιάστηκε η κυρία Γκουλάρ. «Τι συμβολισμός – ένας νέος πρόεδρος, επικεντρωμένος στο μέλλον, να μπαίνει στο Λούβρο των βασιλιάδων της Γαλλίας υπό τον ύμνο της Ευρώπης.»
Η αρχική αντίδραση στην Πολωνία ήταν εμφανώς πιο χλιαρή. Σε γράμμα προς τον κ. Μακρόν, ο πρόεδρος Αντρέι Ντούντα εξέφρασε την ελπίδα για διάλογο των δύο χωρών «βασισμένο στις αρχές του αμοιβαίου σεβασμού για ίσα κράτη και ελεύθερους λαούς». Λιγότερο από μια εβδομάδα νωρίτερα, ο κ. Ντούντα είχε πει στην πολωνική τηλεόραση σε ακόμη πιο ψυχρή γλώσσα πως, εάν ο κ. Μακρόν κερδίσει, θα πρέπει να δουλέψει σκληρά για να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη της Πολωνίας στη Γαλλία.
Η αντίθεση ανάμεσα στη θέρμη με την οποία η δυτική Ευρώπη υποδέχτηκε τη νίκη του κ. Μακρόν και την πιο χλιαρή αντίδραση σε μέρη της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης, αναδεικνύει ένα αυξανόμενο χάσμα ανάμεσα στα παλαιότερα κράτη της ΕΕ στη δύση και τα νεότερα στη ανατολή.
Δεν υπάρχει μια ξεκάθαρη γραμμή που να χωρίζει την Ευρώπη στη μέση, όμως τα αντικρουόμενα εθνικά συμφέροντα, οι αξίες και τα οράματα για το μέλλον, δημιουργούν τον κίνδυνο κάποιες χώρες από τη μία και την άλλη πλευρά της ηπείρου να παρασυρθούν σε αντίθετες κατευθύνσεις, βάζοντας σε κίνδυνο την ενότητα της ΕΕ μακροπρόθεσμα.
Οι τριβές ανάμεσα στη δύση και την ανατολή αποτελούν μέρος δύο αναδυόμενων τάσεων που αναταράσσουν τους ευρωπαίους πολιτικούς που ακόμη επικαλούνται τον στόχο της «ολοκληρωμένης και ελεύθερης Ευρώπης», όπως την περιέγραψε ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ Τζορτζ Μπους ο πρεσβύτερος το 1989, όταν ο ψυχρός πόλεμος έφτανε στο τέλος του.
Η άλλη τάση αφορά την Αλβανία, την ΠΓΔΜ, τη Σερβία και άλλες βαλκανικές χώρες που ελπίζουν σε ένταξη στην ΕΕ. Παραμένουν μακριά από την είσοδο λόγω μιας αυξανόμενης λίστας προβλημάτων, συμπεριλαμβανομένων βίαιων εθνικών εντάσεων, πολιτικής αστάθειας, αδύναμων κρατικών κυβερνήσεων, οικονομικής αδυναμίας, διαφθοράς και οργανωμένου εγκλήματος.
Ελάχιστοι ειδικοί για τα Βαλκάνια θεωρούν πως η επανάληψη των πολέμων του ’90 στην πρώην Γιουγκοσλαβία είναι πιθανή στο κοντινό μέλλον. Ωστόσο, ο Ντίμιταρ Μπέτσεφ του πανεπιστημίου της Βορείου Καρολίνας, προειδοποιεί για τα προβλήματα που κρύβονται στην «αυξανόμενη απογοήτευση της δύσης με την περιοχή, μαζί με τη στασιμότητα και τη δημοκρατική οπισθοχώρηση της περιοχής». Αυτού του είδους οι εξελίξεις, αν μείνουν ανεξέλεγκτες, μπορεί να καταδικάσουν τα βαλκανικά κράτη σε μια εγκαταλελειμμένη ύπαρξη εκτός της ΕΕ, θύματα της ρωσικής επιρροής, και με τον πειρασμό των εθνικιστικών σχεδίων με στόχο την αναδιάταξη των συνόρων.
Τα γκρίζα σύννεφα πάνω από τα Βαλκάνια και οι διαφορές ανατολής και δύσης στην ΕΕ είναι σχετιζόμενα φαινόμενα. Κάθε ένα από αυτά αντανακλά την αγανάκτηση των δυτικοευρωπαϊκών πολιτικών ελίτ με τη σχεδόν παράλυση της διαδικασίας ενοποίησης της ΕΕ τα τελευταία 10 χρόνια. Έχοντας την τάση να αποδίδουν το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης στους ταραχοποιούς και τους πιο αργούς από τα ανατολικά κράτη της ΕΕ, οι δυτικοί δείχνουν μια απροθυμία να συνδυάσουν τις δυσκολίες τους επιταχύνοντας την ένταξη για υποψήφια κράτη της νοτιοανατολικής Ευρώπης.
Η Κέρστι Κάλιουλαϊντ, πρόεδρος της Εσθονίας, η οποία θα αναλάβει την εξάμηνη προεδρία της ΕΕ τον Ιούλιο, είναι ανάμεσα σε αυτούς του πρώην Σοβιετικού μπλοκ που είναι πρόθυμοι να στηρίξουν την ενότητα της ΕΕ και βλέπουν την επέκταση στην ανατολή ως μια καθοριστική επιτυχία. «Όλοι όσοι εντάχθηκαν είναι καλύτερα, το ίδιο και σχεδόν όλα από τα αρχικά μέλη» είπε στους Financial Times.
Ο κ. Μακρόν προώθησε μια εξαιρετικά φιλοευρωπαϊκή πλατφόρμα κατά τη διάρκεια των γαλλικών προεδρικών εκλογών, όμως οι εσωτερικές εντάσεις μέσα στην ΕΕ επίσης αναδείχθηκαν στην επιφάνεια κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του.
Η συντηρητική εθνικιστική κυβέρνηση της Πολωνίας εξαγριώθηκε όταν άσκησε κριτική στον τρόπο που αντιμετωπίζει τα πρότυπα της ΕΕ για τη δημοκρατία και τους κανόνες δικαίου. Μάλιστα συνέκρινε τον Γιαροσλάβ Κατσίνσκι, τον ουσιαστικό ηγέτη της Πολωνίας, με τον Βλαντίμιρ Πούτιν, τον απολυταρχικό πρόεδρο της Ρωσίας που αποτελεί φόβητρο για τους περισσότερους πολωνούς.
Ο κ. Μακρόν υποσχέθηκε τιμωρητικές δράσεις στην ΕΕ, μέσα σε τρεις μήνες αφού ανέλθει στην εξουσία, κατά της Πολωνίας και της Ουγγαρίας. Η κυβέρνηση του Βίκτορ Όρμπαν, του πρωθυπουργού που περηφανεύεται πως δημιούργησε μια «ανελεύθερη δημοκρατία» στην Ουγγαρία, δέχτηκε τ απυρά του κ. Μακρόν και άλλων δυτικοευρωπαίων καθώς είχε μόλις απειλήσει με κλείσιμο το Κεντρικό Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο στη Βουδαπέστη, πυλώνα της τοπικής ακαδημαϊκής ανεξαρτησίας.
Ο Τόμας Νορντ, μέλος της Bundestag που ηγείται της Γερμανοπολωνικής κοινοβουλευτικής ομάδας, θεωρεί πως οι προειδοποιήσεις του κ. Μακρόν για κυρώσεις από την ΕΕ είναι μάλλον κενές. «Το μόνο που μπορείς να κάνεις σύμφωνα με τις συνθήκες της ΕΕ είναι να καταστείλεις το δικαίωμα ψήφου μιας χώρας, όμως αυτό θα ισοβαθμούσε με ατομική βόμβα. Και ποια θα ήταν η επίδραση για τους εθνικιστές εάν προβείς σε αυτό το βήμα; Μπορεί να γυρίσει μπούμερανγκ και να τους ευνοήσει» είπε στους FT.
Άλλοι πολιτικοί στο Βερολίνο λένε πως, παρά τη δυσαρέσκειά της με τη συμπεριφορά της κυβέρνησης στη Βαρσοβία, η Γερμανία θα επιδιώξει να αποφύγει την τιμωρία της Πολωνίας. Περισσότερα από 70 χρόνια μετά τις κτηνωδίες των Ναζί κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι σύγχρονοι γερμανοί ηγέτες αισθάνοντια ηθική υποχρέωση προς τον πολωνικό λαό. Επιπλέον, ως ο μεγαλύτερος ανατολικός γείτονας της Γερμανίας και πυλώνας της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης, η Πολωνία αξίζει τη γερμανική υπομονή και κατανόηση, επισημαίνουν.
Ωστόσο, ο κ. Μακρόν εξέφρασε την ευρεία αγανάκτηση στο Βέλγιο, τη Γαλλία και παρόμοια σκεπτόμενες δυτικές χώρες με τις ανατολικότερες όπως η Βουλγαρία, η Ουγγαρία, η Πολωνία και η Ρουμανία. Σε διαφορετικούς βαθμούς, η δεύτερη ομάδα καταδικάζεται στα μάτια των δυτικών ότι ενδίδει στον λαϊκιστικό εθνικισμό, αντιμετωπίζοντας τις θεμελιώδεις αξίες της ΕΕ ανάλαφρα, μαστιζόμενες από τη διαφθορά και προσφέροντας ελάχιστη συνεργασία στην προσφυγική κρίση της Ευρώπης. Ο Πολ Μανιέτ, πρωθυπουργός της Βαλλωνικής Περιοχής του Βελγίου, χρησιμοποίησε τον ίδιο τόνο τον Φεβρουάριο, όταν απαίτησε το Brexit να ακολουθηθεί από «Polxit, Hungxit, Romaxit και Bulgxit».
Τώρα, εκμεταλλευόμενες την ευκαιρία που παρουσιάζει η φιλοευρωπαϊκή εκλογική νίκη του κ. Μακρόν, μια ομάδα δυτικών κρατών μπορεί να ετοιμαστεί να προχωρήσει σε ενοποιητικές κινήσεις μεταξύ τους. Εάν οι πρώην κομμουνιστικές χώρες που μπήκαν στην ΕΕ μεταξύ 2004 και 2013 αρνηθούν να ακολουθήσουν, θα προχωρήσουν μόνες τους. Τα θεμέλια για ένα τέτοιο βήμα δημιουργήθηκαν τον Μάρτιο σε έκθεση της Ευρωπαϊκής Κομισιόν, η οποία πρότεινε την άμυνα, την εσωτερική ασφάλεια, τους φόρους και την κοινωνική πολιτική ως τομείς όπου οι χώρες που θέλουν να συνεργαστούν στενότερα θα πρέπει να μπορούν να το κάνουν.
Ωστόσο, οι πιο φιλόδοξες ιδέες, όπως η έκκληση του κ. Μακρόν για κοινό υπουργό Οικονομικών στην ευρωζώνη, μπορεί να είναι κενές φαντασιώσεις προς το παρόν. Ο Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ, ο πρόεδρος της Κομισιόν, παρατήρησε στις 9 Μαΐου – την ημέρα της Ευρώπης – πως ένας υπερεθνικός υπουργός Οικονομικών θα οδηγούσε την ένωσε σε ένα «πολύ επικίνδυνο δάσος», καθώς η πρόταση αγγίζει εθνικά ερωτήματα για τους εθνικούς προϋπολογισμούς, τη δημοκρατία και την ανάληψη ευθυνών.
Θα μπορούσε να έχει προσθέσει πως η στήριξη της Γερμανίας σε τέτοιες γαλλικές πρωτοβουλίες θα έρθει σίγουρα με προϋπόθεση την επιτυχία του κ. Μακρόν στην εφαρμογή των προεκλογικών υποσχέσεων για μέτρα υπέρ των επιχειρήσεων, μεταρρυθμίσεις στην αγορά εργασίας και εξυγίανση του δημόσιου τομέα. Παρ’ όλα αυτά, ο Χέρμαν βαν Ρομπέι, ο πρώην πρόεδρος της ΕΕ, λέει πως εάν ο κ. Μακρόν σημειώσει πρόοδο, η Γερμανία θα πρέπει να αναπτύξει κοινά σχέδια μετά τις κοινοβουλευτικές εκλογές της τον Σεπτέμβριο.
Ο κ. βαν Ρομπέι είναι υπέρ μιας γαλλογερμανικής κίνησης που θα επιτρέψει μεγαλύτερο περιθώριο για δημόσιες επενδύσεις και κοινωνικές δαπάνες, σε αντάλλαγμα για πιο αυστηρά τηρούμενους δημοσιονομικούς κανόνες σε άλλους τομείς δαπανών. Από την οπτική των πρωτευουσών εκτός της ευρωζώνης, ακόμη και οι τόσο περιορισμένες πρωτοβουλίες με σκοπό την ενίσχυση της ευρωζώνης ενέχουν την πιθανότητα του διαχωρισμού της δύσης από μεγάλο μέρος της ανατολής – ιδιαίτερα αφού το Brexit θα στερήσει από τις χώρες εκτός ευρώ τον ισχυρότερο εκπρόσωπό τους.
Οι φόβοι για μια ΕΕ δύο ταχυτήτων εξηγούν γιατί οι ηγέτες των τεσσάρων του Βίσεγκραντ – Τσεχία, Ουγγαρία, Πολωνία και Σλοβακία – συναντήθηκαν τον Μάρτιο για να απαιτήσουν «δίκαιη αντιμετώπιση» για όλα τα κράτη μέλη. Προειδοποίησαν επίσης κατά της «διάκρισης με βάση το νόμισμα» και πρότειναν περισσότερους εθνικούς ελέγχους στην πολιτική και νομοθετική διαδικασία της ΕΕ. Παρ’ όλα αυτά, μόλις τέσσερις ημέρες μετά τη σύνοδο του Βίσεγκραντ, οι ηγέτες της Γαλλίας, της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Ισπανίας εξέφρασαν τη στήριξή τους για μια Ευρώπη «πολλών ταχυτήτων».
«Μια Ευρώπη πολλών ταχυτήτων είναι απαραίτητη, διαφορετικά πιθανότατα θα κολλήσουμε» είπε η Άνγκελα Μέρκελ, η καγκελάριος της Γερμανίας, στη συνάντηση στις Βερσαλίες. «Εάν η Ευρώπη κολλήσει και δεν εξελιχθεί περαιτέρω, τότε αυτή η προσπάθεια για την ειρήνη μπορεί να βρεθεί σε κίνδυνο πολύ πιο γρήγορα απ’ ότι πιστεύει κανείς.»
Η Πολωνία, η οποία θα είναι το πέμπτο μεγαλύτερο κράτος της ΕΕ μετά το Brexit, ήταν εκδηλωτική με την απουσία της από τις Βερσαλίες. Στο θέμα της ευρωπαϊκής άμυνας, ωστόσο, έχει διακριτή φωνή. Όπως και άλλες κεντρικές και ανατολικές ευρωπαϊκές χώρες που έχουν υποφέρει κάτω από την ηγεμονία της Μόσχας και τώρα ανήκουν στο ΝΑΤΟ, οι πολωνοί δε βιάζονται να εγκαταλείψουν την προστασία των ΗΠΑ για χάρη κάποιου ασαφούς δυτικοευρωπαϊκού ιδεώδους αυτάρκειας στην άμυνα.
«Δε θα είναι εύκολο να αναθεωρηθούν οι στρατιωτικές προτεραιότητες της ΕΕ. Κάποιες ευρωπαϊκές χώρες, δλδ οι ανατολικές, είναι στην πραγματικότητα περισσότερο πιστές στην Ουάσινγκτον παρά στις Βρυξέλλες», λέει Μπέντα Ρομάνο, ιταλός σχολιαστής για την Ευρώπη.
Στα Βαλκάνια, τα βασικά ερωτήματα είναι πόσο όρεξη απομένει στις πρωτεύουσες της δυτικής Ευρώπης για έναν νέο γύρο επέκτασης της ΕΕ, και τι θα συμβεί στη νοτιοανατολική Ευρώπη εάν αποδειχθεί πως η επέκταση της ένωσης έλαβε τέλος με την ένταξη της Κροατίας το 2013. Σε μια περιοχή που κάποτε εκτεινόταν στα σύνορα της Αψβουργικής και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, ο κίνδυνος για τα κράτη της πρώην οθωμανικής πλευράς είναι πως η επ’ αόριστον αναβολή της εισόδου στην ΕΕ θα προκαλέσει τη μείωση της δημόσιας στήριξης για την ΕΕ, την αποδυνάμωση των ήδη ευάλωτων δημοκρατικών θεσμών και την άνοδο των πολιτικών εντάσεων – όπως έγινε στην Τουρκία.
Η ΕΕ κρατά ζωντανές, μόλις, τις επίσημες διαδικασίες για την ένταξη των βαλκανικών κρατών. Το Μαυροβούνιο έχει ανοίξει 26 από τα 35 «κεφάλαια», ή πολιτικούς τομείς, που χρειάζονται για να εγκριθεί η είσοδός του. Όμως έχει ολοκληρώσει μόλις δύο. Έναν χρόνο νωρίτερα, ενεργοποιήθηκε μια συμφωνία σύνδεσης της ΕΕ με το Κόσοβο, βάζοντας την πρώην σερβική επαρχία στον δρόμο για την ένταξη. Ωστόσο, το Κόσοβο δεν μπορεί να μπει στην ΕΕ μέχρις ότου οι κυβερνήσεις της ένωσης να κρίνουν πως έχει πετύχει πλήρη συμφιλίωση με τη Σερβία. Επιπλέον, πέντε κράτη της ΕΕ αρνούνται να αναγνωρίσουν το Κόσοβο ως κυρίαρχο κράτος, εννέα χρόνια μετά την προκήρυξη της ανεξαρτησίας του.
Το καθοριστικό κράτος της περιοχής είναι η Σερβία, όπου ο Αλεξάνταρ Βούτσιτς εκλέχθηκε πρόεδρος στις 2 Απριλίου. Η ΕΕ φαίνεται να θεωρεί τον κ. Βούτσιτς χρήσιμο ηγέτη, που αξίζει στήριξη επειδή είναι αποφασισμένος για ένα ευρωπαϊκό μέλλον για τη Σερβία και θα περιορίσει τη ρωσική επιρροή στα Βαλκάνια.
«Η Σερβία βρίσκεται στον δρόμο προς την ΕΕ» λέει ο Ντέιβιντ Μακ Άλιστερ, γερμανός βουλευτής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Εάν ισχύει αυτό, θα είναι ένα μακρύ ταξίδι, χωρίς εγγυημένη προθεσμία για το τέλος του. Και θα είναι ακόμη μακρύτερος για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, ένα αδύναμο κράτος όπου μέρος της πολιτικής τάξης χειραγωγεί τις εθνικές αντιπαλότητες το ίδιο περίτεχνα με τους προκατόχους τους μία γενιά νωρίτερα.
Τα προβλήματα στα Βαλκάνια αναβράζουν την ίδια στιγμή που η Ευρώπη βιώνει μια ανάδυση της ελπίδες για το μέλλον της ως αποτέλεσμα της εκλογής του κ. Μακρόν. Όμως η σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία κρύβει σκληρά μαθήματα. Ήταν τον Φεβρουάριο του 1992 που οι ηγέτες της ΕΕ υπέγραψαν τη συνθήκη του Μάαστριχ, ξεκινώντας με αισιοδοξία αυτό που έβλεπαν ως το επόμενο μεγάλο βήμα για την ευρωπαϊκή ενότητα. Ήταν τον Απρίλιο του 1992 που ξέσπασε ο πόλεμος στη Βοσνία, κοστίζοντας περισσότερες από 100.000 ζωές.