Για χρόνια η ευρωζώνη θεωρείται μια καταστροφική περιοχή, με τις συζητήσεις για το μέλλον της νομισματικής ένωσης συχνά να εστιάζουν σε μια πιθανή διάλυση.
Όταν οι βρετανοί ψήφισαν για να εγκαταλείψουν την Ευρωπαϊκή Ένωση πέρυσι, κινητοποιήθηκαν εν μέρει από την αντίληψη της ευρωζώνης ως ένα δυσλειτουργικό – και πιθανώς μη διασώσιμο – σχέδιο. Ωστόσο, τελευταία, η ευρωζώνη έχει γίνει η αγαπημένη των χρηματοπιστωτικών αγορών – και με καλό λόγο.
Η ανακάλυψη της κρυμμένης δύναμης της ευρωζώνης είχε αργήσει πολύ. Πράγματι, η ευρωζώνη βρίσκεται σε ανάκαμψη από την κρίση του 2011-2012 εδώ και κάποια χρόνια. Σε κατά κεφαλήν βάση, η οικονομική της ανάπτυξη ξεπερνά αυτήν των Ηνωμένων Πολιτειών. Το ποσοστό των ανέργων επίσης υποχωρεί – πιο αργά απ’ ότι στις ΗΠΑ, σίγουρα, όμως αυτό αντικατοπτρίζει εν μέρει μια διαφοροποίηση στις τάσεις συμμετοχής στην εργατική δύναμη.
Ενώ η συμμετοχή στην εργατική δύναμη στην ευρωζώνη είναι σε άνοδο, στις ΗΠΑ έχει ξεκινήσει να πέφτει από περίπου το 2000. Η αποχώρηση των αμερικανών από την αγορά εργασίας αντικατοπτρίζει αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν φαινόμενο «αποθαρρυμένου εργαζόμενου». Και πράγματι η τάση έχει επιταχυνθεί μετά την ύφεση του 2009.
Επί της αρχής, η πτώση στη συμμετοχή στην εργατική δύναμη θα έπρεπε να είναι πρόβλημα και στην ευρωζώνη, δεδομένης της παρατεταμένης περιόδου πολύ υψηλής ανεργίας που έχουν αντιμετωπίσει πολλοί ευρωπαίοι εργαζόμενοι. Ωστόσο, τα τελευταία πέντε χρόνια, 2,5 εκατομμύρια άνθρωποι στην ευρωζώνη έχουν μπει στην εργατική δύναμη, καθώς δημιουργήθηκαν 5 εκατομμύρια θέσεις εργασίας, μειώνοντας τη συνολική πτώση στην ανεργία στο μισό.
Επιπλέον, η ανάκαμψη στην ευρωζώνη έχει διατηρηθεί, κάπως απροσδόκητα, ακόμη και απουσία συνεχούς δημοσιονομικής ενίσχυσης. Οι τεταμένες συζητήσεις για τη λιτότητα των τελευταίων ετών υπήρξαν άτοπες, με τόσο τους επικριτές όσο και τους επίσημους υποστηρικτές να υπερτιμούν την ποσότητα της λιτότητας που εφαρμόστηκε. Το μέσο, κυκλικά προσαρμοσμένο, δημοσιονομικά έλλειμμα έχει μείνει σε γενικές γραμμές σταθερός από το 2014, γύρω στο 1% του ΑΕΠ.
Φυσικά, οι μεγάλες διαφορές στη δημοσιονομική θέση των ξεχωριστών κρατών μελών παραμένουν. Όμως αυτό θα πρέπει να είναι αναμενόμενο σε μια τόσο ποικιλόμορφη νομισματική ένωση. Η αλήθεια είναι πως ακόμη και η Γαλλία, που συχνά θεωρείται πως έχει αδύναμη επίδοση, έχει επίπεδα ελλείμματος και χρέους συγκρίσιμα με αυτά των ΗΠΑ.
Η σύγκριση με τις ΗΠΑ, καθώς και με την Ιαπωνία, υποσκάπτει επίσης την κοινή άποψη πως οι δημοσιονομικοί κανόνες της ευρωζώνης, συμπεριλαμβανομένης της γνωστής Συμφωνίας Σταθερότητας και Ανάπτυξης και της «δημοσιονομικής σύμβασης» του 2012, έχουν παραμείνει ασύνδετοι. Πράγματι, καμία χώρα δεν έχει λάβει επίσημη επίπληξη για υπερβολικά ελλείμματα ή χρέη. Όμως η ταραχή για τις παραβιάσεις των κανόνων έχει επισκιάσει την ευρεία υποκείμενη τάση προς τα υγειή δημόσια οικονομικά που έχουν προωθήσει οι δημοσιονομικοί κανόνες. Όλα αυτά υποδεικνύουν πως η «ήπια λιτότητα» που έχει εφαρμοστεί σε πολλές χώρες της ευρωζώνης ήταν τελικά η σωστή επιλογή.
Αναμφίβολα, δε θα πρέπει κανείς να υπερτιμήσει τη μακροπρόθεσμη οικονομική δύναμη της ευρωζώνης. Ενώ το μέσο ποσοστό ανάπτυξης μπορεί να παραμείνει πάνω από το 2% για τα επόμενα χρόνια, καθώς οι εναπομείναντες άνεργοι απορροφώνται και η τάση των παλαιότερων εργαζομένων να ξαναμπαίνουν στην αγορά εργασίας συνεχίζεται, η πληθώρα της αχρησιμοποίητης εργατικής δύναμης εν τέλει θα εξαντληθεί.
Μόλις η ευρωζώνη φτάσει στο λεγόμενο «σημείο καμπής Λιούις» – όπου η πλεονάζουσα εργασία έχει εξαντληθεί και οι μισθοί αρχίζουν να ανεβαίνουν – ο ρυθμός της ανάπτυξης θα πέσει σε ένα επίπεδο που αντικατοπτρίζει καλύτερα τις δημογραφικές δυναμικές. Και αυτές οι δυναμικές δεν είναι ιδιαίτερα επιθυμητές: ο πληθυσμός σε ηλικία εργασίας στην ευρωζώνη αναμένεται να πέσει κατά περίπου μισή ποσοστιαία μονάδα ανά έτος για την επόμενη δεκαετία τουλάχιστον.
Ωστόσο, ακόμη και τότε, το ποσοστό κατά κεφαλήν ανάπτυξης της ευρωζώνης πιθανότατα δε θα είναι πολύ χαμηλότερο από αυτό των ΗΠΑ, καθώς η διαφορά στα ποσοστά ανάπτυξης παραγωγικότητας είναι τώρα πολύ μικρή. Υπό αυτήν την έννοια, το μέλλον της ευρωζώνης μπορεί να μοιάζει περισσότερο με το παρόν της Ιαπωνίας, το οποίο χαρακτηρίζεται από βασική ετήσια ανάπτυξη λίγο πάνω του 1% και επίμονα χαμηλό πληθωρισμό, αλλά με ανά κεφαλήν ανάπτυξη εισοδήματος παρόμοια με αυτή των ΗΠΑ ή της Ευρώπης.
Ευτυχώς για την ευρωζώνη, θα μπει σε αυτήν την περίοδο υψηλής απασχόλησης και αργής ανάπτυξης με σταθερό πάτημα – χάρη, εν μέρει, στην αμφιλεγόμενη λιτότητα. Αντίθετα, τόσο οι ΗΠΑ όσο και η Ιαπωνία αντιμετωπίζουν την πλήρη απασχόληση με δημοσιονομικά ελλείμματα υψηλότερα του 3% του ΑΕΠ – περίπου 2-3 ποσοστιαίες μονάδες υψηλότερα από της ευρωζώνης. Οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία έχουν επίσης μεγαλύτερες επιβαρύνσεις χρέους: το ποσοστό χρέους προς ΑΕΠ βρίσκεται στο 107% στις ΗΠΑ και ξεπερνά το 200% στην Ιαπωνία, ενώ στην ευρωζώνη είναι 90%.
Υπάρχουν ενδείξεις πως μετά το τέλος μιας χρηματοπιστωτικής κρίσης, όταν η νομισματική πολιτική γίνεται αναποτελεσματική – για παράδειγμα, επειδή τα ονομαστικά επιτόκια βρίσκονται στο μηδέν – οι ελλειμματικές δαπάνες μπορούν να έχουν μια ασυνήθιστα σταθεροποιητική επίδραση. Όμως παραμένει ένα σημαντικό άλυτο θέμα: μόλις κανονικοποιηθούν οι χρηματοπιστωτικές αγορές, η διατήρηση ενός ελλείμματος για μεγάλο διάστημα θα παρέχει συνεχή ώθηση;
Το γεγονός πως η ανάκαμψη της ευρωζώνης φτάνει πλέον αυτήν των ΗΠΑ, παρά την απουσία οποιασδήποτε συνεχούς ενίσχυσης, υποδεικνύει πως η απάντηση είναι όχι. Πράγματι, η εμπειρία της ευρωζώνης δείχνει πως ενώ η συντονισμένη δημοσιονομική ενίσχυση μπορεί να κάνει τη διαφορά κατά τη διάρκεια μιας έντονης ύφεσης, η απόσυρση της ενίσχυσης όταν δεν είναι πλέον ζωτικής ανάγκης είναι προτιμότερη από τη διατήρησή της επ’ αόριστον. Με τη λιτότητα – δηλαδή τη μείωση του ελλείμματος μόλις τελειώσει η ύφεση – η ανάκαμψη μπορεί να αργήσει περισσότερο να σταθεροποιηθεί, όμως μόλις γίνει αυτό η οικονομική επίδοση θα είναι ακόμη πιο σταθερή, καθώς οι κρατικοί λογαριασμοί θα βρίσκονται σε βιώσιμη θέση.
Ο Τζον Μέιναρντ Κέινς είχε κάποτε πει «Μακροπρόθεσμα, είμαστε όλοι νεκροί». Αυτό μπορεί να είναι αλήθεια, σε αρκετά μεγάλο χρονοδιάγραμμα. Όμως δεν είναι λόγος να αγνοήσουμε πιο μακροπρόθεσμες ιδέες. Μάλιστα, για την ευρωζώνη, το μακροπρόθεσμα φαίνεται να έχει φτάσει – και η οικονομία είναι ακόμη ζωντανή και δυνατή.