Ο κόσμος περνάει μια οικονομική κρίση σε αργή κίνηση – μία που, οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν, θα συνεχιστεί στο προβλέψιμο μέλλον.
Η παγκόσμια οικονομία έχει αναπτυχθεί με σκαμπανεβάσματα μετά την οικονομική κρίση του 2008 – μία από τις μεγαλύτερες καταγεγραμμένες περιόδους στασιμότητας της σύγχρονης εποχής. Ουσιαστικά σε όλες τις χώρες με μεσαίο και υψηλό εισόδημα, οι μισθοί (ως ποσοστό του ΑΕΠ) βρίσκονται σε σταθερή πτώση επί σχεδόν 40 χρόνια. Τι θα γίνει όμως τα επόμενα 50;
Σήμερα η κατάσταση φαίνεται σίγουρα δυσοίωνη. Η οικονομική στασιμότητα και η αυξανόμενη ανισότητα συνέβαλαν στην άνοδο της ξενοφοβίας και του εθνικισμού στις προηγμένες χώρες, με παράδειγμα την ψήφο του Ηνωμένου Βασιλείου υπέρ της εξόδου από την Ευρωπαϊκή Ένωση και την εκλογή του προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ – και τώρα την απόφασή του να αποσυρθεί από τη συμφωνία του Παρισιού για την κλιματική αλλαγή. Την ίδια στιγμή, μεγάλα μέρη του αναπτυσσόμενου κόσμου – κυρίως η Μέση Ανατολή και η Βόρεια Αφρική – βρίσκονται παγιδευμένα σε συγκρούσεις, με κάποια να βρίσκονται κοντά σε κρατική κατάρρευση.
Παρ’ ότι κάποιες από αυτές τις ταραχές είναι πιθανό να συνεχιστούν στο άμεσο μέλλον, δεν υπάρχει πολλή συμφωνία για το τι θα ακολουθήσει μετά. Αναμφίβολα, οι μακροπρόθεσμες προβλέψεις είναι συνήθως μια ανόητη άσκηση. Το 1930, σε παρόμοια ανήσυχους καιρούς, το επιχείρησε ο ίδιος ο Τζον Μέιναρντ Κέινς, με τη διάσημη έκθεση «Οικονομικές πιθανότητες για τα εγγόνια μας». Η πρόβλεψή του αποδείχτηκε λανθασμένη.
Παρ’ όλα αυτά, η προσπάθεια του Κέινς σίγουρα δημιουργεί ένα αξιοσέβαστο προηγούμενο για τις εικασίες για το οικονομικό μέλλον. Ορίστε λοιπόν: σε 50 χρόνια, προβλέπουμε πως η οικονομία πιθανότατα (αν και όχι εγγυημένα) θα ανθεί, με το παγκόσμιο ΑΕΠ να αυξάνεται με ρυθμό μέχρι και 20% τον χρόνο, και το εισόδημα και την κατανάλωση να διπλασιάζεται κάθε τέσσερα περίπου χρόνια.
Αρχικά αυτό το σενάριο μάλλον φαίνεται αβάσιμο. Άλλωστε, η παγκόσμια οικονομία αναπτύσσεται με ρυθμό μόλις 3% ετησίως (λίγο χειρότερα τα τελευταία χρόνια). Όμως δε θα ήταν η πρώτη φορά που η παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη θα αυξανόταν σε προηγουμένως αδιανόητα επίπεδα.
Από το 1500 ως το 1820, σύμφωνα με στοιχεία που είχε συγκεντρώσει ο Άνγκους Μάντισον, ο παγκόσμιος ρυθμός ανάπτυξης ήταν μόλις 0,32%, με μεγάλα τμήματα του κόσμου να μη γνωρίζουν καμία ανάπτυξη. Στην Κίνα, το ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα βρισκόταν στα 600 δολάρια καθ’ όλη αυτήν την περίοδο. Για κάποιον που ζούσε εκείνη την εποχή, το σημερινό απογοητευτικό 3% ανάπτυξης θα φαινόταν αδιανόητο. Πώς θα μπορούσαν να προβλέψουν τη Βιομηχανική Επανάσταση, η οποία ανέβασε τη μέση ετήσια ανάπτυξη στο 2,25% από το 1820 ως το 2003;
Σήμερα είναι η Ψηφιακή Επανάσταση που υπόσχεται να ανεβάσει την ανάπτυξη σε νέα ύψη. Πράγματι, βρισκόμαστε στην περίοδο των πιο δραματικών τεχνολογικών εξελίξεων, με προόδους στην ψηφιακή τεχνολογία που συνδέουν κάθε γωνιά του πλανήτη. Ως αποτέλεσμα, οι εργαζόμενοι δε γίνονται απλά πιο παραγωγικοί, αλλά αποκτούν μεγαλύτερη πρόσβαση στην απασχόληση. Άτομα σε αναπτυσσόμενες χώρες, για παράδειγμα, έχουν τώρα τη δυνατότητα να εργαστούν σε πολυεθνικές εταιρείες. Η κατάληξη είναι ότι περισσότεροι εργαζόμενοι συμμετέχουν στην αγορά εργασίας.
Οι οικονομικές συνέπειες αυτής της τάσης δεν ήταν όλες θετικές. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, ο μέσος πραγματικός (προσαρμοσμένος στον πληθωρισμό) μισθό έχει αυξηθεί ελάχιστα, παρ’ ότι η ανεργία έχει πέσει στο 4,3%. Δίνοντας τη δυνατότητα σε χαμηλόμισθους εργαζομένους στο εξωτερικό – και όλο και περισσότερο σε μηχανές – να κάνουν περισσότερες δουλειές, η τεχνολογία έχει ενισχύσει αυτό το «ανώτερο όριο μισθού».
Το κλειδί για να σπάσει αυτό το όριο είναι να αλλάξει το είδος των εργασιών στο οποίο εμπλέκονται οι άνθρωποι. Μέσω βελτιωμένης εκπαίδευσης και εξειδίκευσης, καθώς και με πιο αποτελεσματική κατανομή, μπορούμε να προωθήσουμε πιο δημιουργικές εργασίες – από την τέχνη μέχρι την επιστημονική έρευνα – που οι μηχανές δε θα μπορούν να εκπληρώσουν στο άμεσο μέλλον.
Παρ’ ότι αυτού του είδους οι εργασίες μπορεί να φαίνονται άσκοπες, λόγω του αριθμού των ανθρώπων και του χρόνου που χρειάζεται για ένα μεγάλο επίτευγμα ή εξέλιξη, ένα τέτοιο επίτευγμα ή εξέλιξη είναι αρκετό για να δημιουργήσει αρκετή αξία και να βελτιώσει το βιοτικό επίπεδο όλων. Και πράγματι, όσο αναπτύσσεται ο δημιουργικός τομέας, η ανάπτυξη θα ανεβάζει ρυθμούς.
Αυτό το αποτέλεσμα είναι πιθανό, αλλά δεν είναι βέβαιο. Για να εξασφαλιστεί, θα χρειαστούν θεμελιώδεις αλλαγές στις οικονομίες και τις κοινωνίες μας.
Πρώτον, πρέπει να δουλέψουμε για να εξομαλύνουμε τη μετάβαση των εργαζομένων σε πιο δημιουργικές ασχολίες. Αυτό θα χρειαστεί θεμελιώδεις αλλαγές στα εκπαιδευτικά συστήματα, συμπεριλαμβανομένων επανεκπαιδεύσεων για ενήλικες. Θα χρειαστεί επίσης πολιτικές και προγράμματα που προσφέρουν κάποιο οικονομικό μαξιλαράκι σε εκτοπισμένους εργαζομένους. Διαφορετικά, οι κάτοχοι των μηχανών και του κεφαλαίου θα εκμεταλλευτούν τις τεχνολογικές αναταράξεις για να αποκτήσουν ακόμη μεγαλύτερο μερίδιο της πίτας της οικονομίας. Εντός των χωρών, αυτό μπορεί να επιτευχθεί μέσω κάποιου είδους μοίρασμα κερδών, με 15-20%, για παράδειγμα, των συνολικών κερδών μιας χώρας να ανήκει στις εργατικές τάξεις.
Τα καταναλωτικά μοτίβα θα πρέπει επίσης να αλλάξουν. Εάν η συνολική κατανάλωση διπλασιάζεται κάθε τέσσερα χρόνια, και διπλασιάζεται και ο αριθμός των αυτοκινήτων στους δρόμους, ή τα μίλια που διανύουν τα αεροσκάφη, σύντομα θα ξεπεράσουμε τα όρια του πλανήτη. Αυτό γίνεται ακόμη πιο αληθές με δεδομένη την άνοδο στο προσδόκιμο ζωής, το οποίο όχι μόνο ενισχύει τη συνολική αύξηση του πληθυσμού, αλλά και το ποσοστό των γηραιότερων. Οι σωστές πρωτοβουλίες θα πρέπει να εξασφαλίσουν πως ένα μεγάλο μερίδιο του πλούτου μας θα κατευθύνεται στη βελτίωση της υγείας και στην επίτευξη περιβαλλοντικής βιωσιμότητας.
Εάν δεν καταφέρουμε αυτές τις πολιτικές αλλαγές τα επόμενα χρόνια, η παγκόσμια οικονομία πιθανότατα θα πάει στο άλλο άκρο τα επόμενα 50 χρόνια. Σε ένα τέτοιο σενάριο, το 2067 θα χαρακτηριστεί από ακόμη μεγαλύτερη ανισότητα, συγκρούσεις και χάος, με τους ψηφοφόρους να συνεχίζουν να επιλέγουν ηγέτες που εκμεταλλεύονται τους φόβους και τα παράπονά τους. Αυτό που μπορεί πιθανότατα να αποκλειστεί είναι η μέση κατάσταση, με τον κόσμο να έχει την ίδια εικόνα με τα τελευταία 30-40 χρόνια.
Το 1967 ο κόσμος είδε μεγάλες καινοτομίες στα οικονομικά (το πρώτο ΑΤΜ του κόσμου εγκαταστάθηκε έξω από το Λονδίνο εκείνο τον Ιούνιο και την υγεία (η πρώτη επιτυχής μεταμόσχευση καρδιάς πραγματοποιήθηκε εκείνον τον Δεκέμβριο στη Νότια Αφρική). Εάν το 2067 θέλει να είναι μια ταιριαστή εκατονταετηρίδα για αυτές τις εξελίξεις, η σημερινή αναταραχή θα πρέπει να κινητοποιήσει τους παγκόσμιους ηγέτες να δουλέψουν για να αναπτύξουν και να πραγματοποιήσουν καινοτόμες πολιτικές που θα δημιουργήσουν ένα πιο εύπορο, δίκαιο και σταθερό μέλλον.