Κατά βάθος, ο Keynes δεν έπαψε να είναι ένας συντηρητικός ‐ παλαιόθεν θαυμαστής του Έντμουντ Μπερκ και της παράδοσης, της οποίας ο Μπερκ ήταν οπαδός, που ήθελε κυβερνήσεις περιορισμένων αρμοδιοτήτων. «Πώς είναι δυνατό να δεχτώ το [κομουνιστικό] δόγμα» έγραφε το 1931 ‐όταν την άποψη αυτή δεν συμμερίζονταν πολλοί άλλοι‐ «το οποίο εγκαθιδρύει ως Βίβλο του, πέραν και υπεράνω κάθε κριτικής, ένα ξεπερασμένο βιβλίο το οποίο γνωρίζω ότι είναι όχι μόνο επιστημονικά λανθασμένο αλλά και χωρίς ενδιαφέρον ή εφαρμογή στο σύγχρονο κόσμο;
Πώς είναι δυνατό να υιοθετήσω μια δοξασία που, προτιμώντας τη λάσπη από τα ψάρια, υπερυψώνει το άξεστο προλεταριάτο πάνω από την τάξη των αστών και τον κόσμο της διανόησης, οι οποίοι, μ’ όλα τους τα σφάλματα, είναι το άλας της γης και, αναμφίβολα, φέρουν τα σπέρματα κάθε ανθρώπινου επιτεύγματος;» Θα μπορούσε κάποιος να έχει τις αντιρρήσεις του για τις θεωρίες του Keynes, τη διάγνωση που έκανε ή τη θεραπεία που πρότεινε ‐ αν και θα πρέπει να πούμε, αν θέλουμε να είμαστε δίκαιοι, ότι, απ’ αυτούς που επέμεναν ότι ο Keynes δεν ήταν παρά ένας ενοχλητικός ανακατωσούρης που παρενέβαινε σ’ ένα σύστημα που λειτουργούσε ικανοποιητικά, κανένας δεν μπόρεσε να προτείνει μια πιο εμπεριστατωμένη θεωρία, μια πιο εμβριθή διάγνωση ή μια πιο πειστική θεραπεία.
Και κανένας δεν μπορούσε να έχει αντίρρηση για το στόχο του: τη δημιουργία μιας καπιταλιστικής οικονομίας όπου η ανεργία ‐η μεγαλύτερη και σοβαρότερη απειλή για τη μακροημέρευσή του‐ θα μπορούσε σε μεγάλο βαθμό να εξαλειφθεί. Ο Keynes ήταν άνθρωπος που δεν μπορούσε να ασχολείται με ένα μόνο πράγμα κάθε φορά. Ενώ δούλευε τη Γενική θεωρία στο μυαλό του, έχτιζε ένα θέατρο στο Cambridge με δικά του λεφτά. Ήταν άλλη μια από τις γνωστές επενδύσεις του. Ενώ το θέατρο ξεκίνησε με ζημιά, μέσα σε δύο χρόνια ήταν ήδη μια κερδοφόρα επιχείρηση και είχε τεράστια καλλιτεχνική επιτυχία.
Ο Keynes βρισκόταν παντού ανά πάσα στιγμή: χρηματοδότης της επιχείρησης, στον έλεγχο των εισιτηρίων (όταν κάποτε απουσίασε ο υπάλληλος), σύζυγος της πρωταγωνίστριας (η Λύδια έπαιξε Σαίξπηρ, αποσπώντας διθυραμβικές κριτικές), μέχρι και θυρωρός. Έφτιαξε ένα εστιατόριο δίπλα στο θέατρο και με ζήλο παρακολουθούσε τις εισπράξεις, σχεδιάζοντας γραφήματα που τις συσχέτιζαν με τα διαφορετικά είδη ψυχαγωγίας προκειμένου να διαπιστώσει ποιες ήταν οι διακυμάνσεις στην κατανάλωση εδεσμάτων σε σχέση με την ψυχική διάθεση των πελατών. Διέθετε και μπαρ, όπου πωλούσε φτηνά τη σαμπάνια για να ενθαρρύνει την ευρύτερη κατανάλωσή της. Ίσως ήταν το πιο ευχάριστο διάλειμμα σε μια ευχάριστη ζωή. Δεν κράτησε πολύ. Το 1937 η σειρά των επιτυχιών του διακόπηκε απότομα. Υπέστη καρδιακή προσβολή και αναγκάστηκε να περιπέσει σε αδράνεια. Αδράνεια, με τα δικά του μέτρα.
Εξακολούθησε να συναλλάσσεται στο χρηματιστήριο και να έχει την αρχισυνταξία της Economic Journal και να γράφει σπινθηροβόλα άρθρα υπεραμυνόμενος της Γενικής θεωρίας. Ένας ακαδημαϊκός είχε πει γι’ αυτόν: «Ο Αϊνστάιν έχει στην πραγματικότητα κάνει για τη Φυσική αυτά που ο κ. Keynes πιστεύει ότι έχει κάνει για την Οικονομική Επιστήμη».285 Αλλά ο Keynes δεν άφηνε ποτέ τέτοιες δηλώσεις αναπάντητες. Όταν ήθελε, η πένα του μπορούσε να γίνει πολύ καυστική, και τώρα είχε έρθει η ώρα να αποστομώσει τους επικριτές του, έναν έναν και όλους μαζί ‐ ενίοτε με σαρκασμό, ενίοτε με δεξιοτεχνία, και συχνά με οξύτητα: «Ο κ. Χ. αρνείται να με καταλάβει», ήταν το μήνυμα που φαινόταν να βγαίνει σαν στεναγμός απογοήτευσης από πολλά από τα πιο σύντομα γραφτά του. Αλλά πλησίαζε ο πόλεμος. Μετά το Μόναχο ακολούθησαν τα χειρότερα. Ο Keynes διάβαζε με αγανάκτηση τις λιπόψυχες επιστολές ορισμένων αριστερών προς τον New Statesman and Nation, στου οποίου το διοικητικό συμβούλιο έβρισκε χρόνο να υπηρετεί. Ο ίδιος έγραφε στις στήλες του: «Βεβαίως είναι αδύνατο να πιστέψω ότι υφίσταται πραγματικά άνθρωπος του είδους “Σοσιαλιστής”. Αμφισβητώ την ύπαρξή του». Και στη συνέχεια: «Την ώρα της αναμέτρησης, δεν έχουν περάσει καλά καλά τέσσερις εβδομάδες και θυμήθηκαν ότι είναι ειρηνιστές και στέλνουν ηττοπαθείς επιστολές στις στήλες σας, αφήνοντας την υπεράσπιση της ελευθερίας και του πολιτισμού σε αντιδραστικούς τύπου Ταγματάρχη Μπλιμπ και συντηρητικούς της παλιάς σχολής, για τους οποίους εμείς επιφυλάσσουμε τις επευφημίες μας».
Όταν άρχισε ο πόλεμος, ο Keynes ήταν πολύ άρρωστος για να γίνει μόνιμο μέλος της κυβέρνησης. Του διέθεσαν ένα γραφείο στο Υπουργείο Οικονομικών και κάθε τόσο προσφεύγανε στα φώτα του. Είχε ήδη γράψει άλλο ένα βιβλίο, Πώς να πληρώσουμε για τον πόλεμο (How to Pay for the War), ένα τολμηρό σχέδιο που πρότεινε τις «προθεσμιακές αποταμιεύσεις» ως το κυριότερο μέσο χρηματοδότησης της πολεμικής προσπάθειας. Το σχέδιό του ήταν απλό: ένα μικρό μέρος του μισθού κάθε μισθωτού θα επενδυόταν αυτόματα σε κυβερνητικά ομόλογα τα οποία θα μπορούσαν να εξαργυρώσουν μόνο μετά το πέρας του πολέμου. Τότε, όταν θα ήταν πάλι σκόπιμη η τόνωση της κατανάλωσης, τα ομόλογα αποταμιεύσεων θα ρευστοποιούνταν. Υποχρεωτική αποταμίευση ‐ δηλαδή μεταβολή 180 μοιρών από τις προηγούμενες προσπάθειές του για κάποια μορφή υποχρεωτικών επενδύσεων!
Αλλά τη μεταβολή την επέβαλλαν οι καιροί και όχι η σκέψη του Keynes. Το παλαιό πρόβλημα αφορούσε τις λιγοστές επενδύσεις και το σύμπτωμα του ήταν η ανεργία. Το νέο πρόβλημα είχε να κάνει με εξαιρετικά μεγάλες επενδύσεις ‐την τεράστια εξοπλιστική προσπάθεια‐ και το σύμπτωμά του ήταν ο πληθωρισμός. Αλλά το πλαίσιο της Γενικής θεωρίας μπορούσε να χρησιμεύσει στην κατανόηση του πληθωρισμού, όπως είχε χρησιμεύσει και στην κατανόηση του αντιθέτου του ‐ της ανεργίας. Μόνο που τα πράγματα αντιστρέφονταν. Τώρα όλο και περισσότερα εισοδήματα, αντί όλο και λιγότερα, διανέμονταν με κάθε γύρισμα του τροχού. Αντίστοιχα, η θεραπεία ήταν η αντίθετη από τη τονωτική θεραπεία για την ύφεση. Τότε ο Keynes πρότεινε να ενθαρρυνθούν οι επενδύσεις με κάθε μέσο ‐ τώρα πρότεινε να αυξηθεί η αποταμίευση. Αυτό θα πρέπει ίσως να τονιστεί, επειδή πολλοί σφάλλουν θεωρώντας τον Keynes ως οικονομολόγο που ευνοούσε τον πληθωρισμό.
Αυτό που ευνοούσε ήταν η «αναθέρμανση» (reflation) της οικονομίας, δηλαδή η αύξηση των εισοδημάτων και όχι των τιμών, στο κατώτατο σημείο της ύφεσης. Αν θεωρήσουμε ότι ευνοούσε τον πληθωρισμό για χάρη του πληθωρισμού, θα πρέπει να αγνοήσουμε αποσπάσματα όπως το παρακάτω από τις Οικονομικές συνέπειες της ειρήνης: Ο Λένιν φέρεται να έχει δηλώσει ότι ο καλύτερος τρόπος να καταστραφεί το Καπιταλιστικό Σύστημα είναι με την υπονόμευση του νομίσματος. Με μια διαρκή διαδικασία πληθωρισμού, οι κυβερνήσεις μπορούν να δημεύουν, κρυφά και συγκεκαλυμμένα, ένα σημαντικό τμήμα του πλούτου των πολιτών τους. Με αυτό τον τρόπο, όχι μόνο δημεύουν, αλλά δημεύουν αυθαίρετα… Ο Λένιν είχε απόλυτο δίκιο. Δεν υπάρχει πιο επιδέξιος και πιο σίγουρος τρόπος για να ανατρέψεις την υφιστάμενη βάση της κοινωνίας από την υπονόμευση του νομίσματος. Η διαδικασία επιστρατεύει όλες τις κρυφές δυνάμεις των νόμων της οικονομίας στο πλευρό της καταστροφής και το κάνει με τρόπο που ούτε ένας στο εκατομμύριο δεν μπορεί να το διαγνώσει.
Ο Keynes εξήγησε αναλυτικά ότι το σχέδιό του για τις «προθεσμιακές αποταμιεύσεις» θα συντελούσε στη διεύρυνση της κατανομής του πλούτου κάνοντας όλους τους πολίτες κατόχους κυβερνητικών ομολόγων, αλλά, παρά τη λογική που το χαρακτήριζε και την ελκυστικότητά του, το σχέδιο δεν έτυχε μεγάλης υποστήριξης. Παραήταν πρωτοποριακό: οι παλιές μέθοδοι ‐φορολόγηση, επιβολή ελέγχων στη διανομή και προγράμματα εθελούσιας αποταμίευσης‐ ήταν τα δοκιμασμένα και εγγυημένα όπλα της πολεμικής οικονομίας. Σ’ αυτά συμπεριέλαβαν και κάποιο πρόγραμμα προθεσμιακής πίστωσης σαν διακοσμητικό στοιχείο, αλλά δεν είχε τον κεντρικό ρόλο που οραματιζόταν ο Keynes γι’ αυτό. Δεν είχε, ωστόσο, την πολυτέλεια του χρόνου να θρηνήσει την ψυχρή υποδοχή που επιφύλαξαν στην πρότασή του – ήδη ήταν πλήρως αναμεμιγμένος στη βρετανική πολεμική προσπάθεια.
Το 1941 ταξίδεψε αεροπορικά στις ΗΠΑ μέσω Λισσαβόνας. Θα ήταν το πρώτο από έξι ταξίδια στην Αμερική. Η Λύδια τον συνόδευε ως νοσοκόμα και φύλακας‐άγγελος. Από τον καιρό της πρώτης εκείνης καρδιακής προσβολής, είχε αναλάβει το ρόλο του χρονομέτρη για τον ακαταπόνητο σύζυγό της και συχνά, με ευγένεια αλλά και αυστηρότητα, αναγκαζόταν να υπενθυμίζει σε διάφορους αξιωματούχους ότι ο προβλεπόμενος χρόνος τους είχε λήξει. «Τέρμα, κύριοι», έλεγε η Λύδια, και σήμαινε το τέλος των εργασιών. Τα ταξίδια του στις Ηνωμένες Πολιτείες είχαν να κάνουν με τα λεπτά προβλήματα της βρετανικής πολεμικής οικονομίας και το κυρίαρχο ερώτημα ήταν τι θα συνέβαινε στην τρομερή μεταπολεμική περίοδο. Δεν ανησυχούσε μόνο η Βρετανία ‐ και οι Ηνωμένες Πολιτείες ήθελαν να θέσουν τις βάσεις για μια τέτοια ροή στο διεθνές εμπόριο που θα απέτρεπε τους εμπορικούς πολέμους απελπισίας που συχνά κατέληγαν σε πραγματικούς πολέμους.
Επρόκειτο να συσταθούν μια Διεθνής Τράπεζα κι ένα Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, που θα επέβλεπαν τη διεθνή ροή χρήματος ‐ έτσι, στη θέση των παλαιότερων καταστάσεων αλληλοσπαραγμού, όπου κάθε ένα κράτος προσπαθούσε να υποσκάψει όλα τα άλλα, θα υπήρχε τώρα μια νέα συνεργατική προσπάθεια για να βοηθηθεί κάθε έθνος που βρισκόταν σε νομισματικές δυσχέρειες. Η τελική συνδιάσκεψη έγινε στο Μπρετόν Γουντς του New Hampshire. Ο Keynes, παρότι άρρωστος και καταπονημένος, ήταν σαφώς από τις κυρίαρχες μορφές της συνδιάσκεψης ‐ όχι τόσο επειδή επέβαλε όλες του τις απόψεις, μια και το τελικό σχέδιο προσέγγιζε περισσότερο τις αμερικανικές παρά τις βρετανικές προτάσεις, όσο με το κύρος της προσωπικότητάς του. Ένας από τους αντιπροσώπους στη συνδιάσκεψη μάς δίνει μέσα από την παρακάτω εγγραφή στο ημερολόγιό του μια πιο προσωπική εικόνα του άνδρα:
Απόψε συμμετείχα σε έναν εορτασμό για πολύ λίγους. Σήμερα είναι η 500η επέτειος του Κονκορδάτου μεταξύ του King’s College του Cambridge και του New College της Oxford και, για να γιορτάσει το γεγονός, ο Keynes παρέθεσε μικρή δεξίωση στο δωμάτιό του… Ο Keynes, που περίμενε το γεγονός επί εβδομάδες με τον ενθουσιασμό μικρού παιδιού, ήταν στις πιο γοητευτικές στιγμές του. Έκανε ένα εξαίσιο λογύδριο… Ήταν ένα ενδιαφέρον παράδειγμα της περίεργα πολυσύνθετης φύσης αυτού του σπάνιου ανθρώπου. Ενώ είναι τόσο ριζοσπαστικός σε καθαρώς διανοητικά θέματα, σε θέματα κουλτούρας είναι ένας γνήσιος συντηρητικός της σχολής του Μπερκ. Όλα ήταν σε τέμπο πολύ πιανίσιμο, όπως ταίριαζε στην περίσταση, αλλά τα έντονα συναισθήματά του όταν αναφέρθηκε στο χρέος μας στο παρελθόν ήταν πραγματικά συγκινητικά.