Του Hal Brands
Για τους περισσότερους Δυτικούς, η είδηση ότι η Ρωσία έστειλε στρατεύματα για να καταπνίξει μια λαϊκή εξέγερση στο Καζακστάν μπορεί να φαντάζει ένα δευτερεύον γεγονός σε μια μακρινή γωνιά του κόσμου.
Όμως, αν την κοιτάξει κανείς στο πλαίσιο της διακυβέρνησης του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν και του εξαναγκασμού τον οποίο επιχειρεί να ασκήσει επί της Ουκρανίας, αποκτά μια αρκετά πιο “σεισμική” σημασία. Τριάντα χρόνια μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης η οποία εγκαινίασε την μεταψυχροπολεμική εποχή, ο Πούτιν έχει διατυπώσει ένα όραμα – ας το αποκαλέσουμε Δόγμα Πούτιν – με σκοπό να φέρει αποφασιστικά σε τέλος αυτήν την ιστορική περίοδο.
Η απαίτηση για αναγνωρισμένη ρωσική σφαίρα επιρροής
Το όραμα του Πούτιν είναι πιο εμφανές από τα σχέδια συνθηκών τα οποία πρότεινε η κυβέρνησή του ως τίμημα που πρέπει να πληρώσει η Δύση ώστε η Ρωσία να μην εισβάλει (ξανά) στην Ουκρανία. Αυτές οι προτάσεις ισοδυναμούν με αίτημα για μια διεθνώς αναγνωρισμένη ρωσική σφαίρα συμφερόντων η οποία θα περιλαμβάνει την πρώην Σοβιετική Ένωση και μεγάλο μέρος της Ανατολικής Ευρώπης.
Ο Οργανισμός της Συνθήκης του Βορείου Ατλαντικού (NATO) θα πρέπει να σταματήσει κάθε περαιτέρω επέκταση προς τα ανατολικά και να παραιτηθεί οποιασδήποτε βοήθειας σε χώρες όπως η Ουκρανία, που επί του παρόντος βρίσκονται εκτός της συμμαχίας. Θα πρέπει να περιορίσει αυστηρά την εκπαίδευση και τις ασκήσεις σε περιοχές τις οποίες η Μόσχα θεωρεί ευαίσθητες και να απέχει από την ανάπτυξη αμερικανικών πυρηνικών όπλων οπουδήποτε στην Ευρώπη.
Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι το NATO θα πρέπει να δεσμευτεί – με βάση τις ρωσικές προτάσεις – να αφήσει σχεδόν ανυπεράσπιστες τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι οποίες εντάχθηκαν στη συμμαχία μετά το 1997.
Το αποτέλεσμα θα ήταν ένα πολύ αποδυναμωμένο ΝΑΤΟ και μια Ανατολική Ευρώπη στην οποία οι χώρες θα πρέπει να υποτάσσονται και να εκτελούν τις ρωσικές επιθυμίες ή να υφίστανται τις συνέπειες.
Μεταψυχροπολεμική τάξη
Οι απαιτήσεις του Πούτιν έχουν οδηγήσει σε αναλυτικές ερμηνείες ότι πρόκειται για έναν άνθρωπο του 19ου αιώνα ο οποίος τυχαίνει απλώς να ζει στον 21ο. Στην πραγματικότητα, ο εξαναγκασμός τρίτων και το γεωπολιτικό μεγαλείο δεν φεύγουν ποτέ από τη “μόδα”, ανεξαρτήτως ιστορικής εποχής. Ωστόσο, ο Πούτιν προσπαθεί πράγματι να γυρίσει το ρολόι της ιστορίας πίσω, ανατρέποντας την μεταψυχροπολεμική τάξη πραγμάτων.
Μετά τη σοβιετική κατάρρευση, το εμψυχωτικό μοτίβο της πολιτικής των ΗΠΑ ήταν η προώθηση μιας ολοένα διευρυνόμενης φιλελεύθερης διεθνούς τάξης πραγμάτων, η οποία θα έκλεινε τις αυταρχικές σφαίρες επιρροής στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Σε ό,τι αφορούσε την Ευρώπη, η Αμερική είχε θέσει ως στόχο μια ήπειρο ενιαία, ελεύθερη και ειρηνική – μια ήπειρο στην οποία όλες οι χώρες θα μπορούσαν να επιλέγουν ελεύθερα τις δικές τους γεωπολιτικές ευθυγραμμίσεις και πολιτικά συστήματα.
Αυτό το όραμα συνδύαζε έναν ανερχόμενο ιδεαλισμό με έναν ψυχρό στρατηγικό υπολογισμό. Σκοπός του ήταν να επιτρέψει στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης να καθορίσουν τις δικές τους τύχες μετά από δεκαετίες ή και αιώνες υποταγής σε μεγαλύτερες δυνάμεις. Ταυτόχρονα, το να επιτραπεί σε πρώην συμμάχους της ΕΣΣΔ ή ακόμη και χώρες που κάποτε ήταν μέρος της Σοβιετικής Ένωσης να ενταχθούν στο ΝΑΤΟ θα ενίσχυε τη θέση της Ουάσιγκτον σε οποιαδήποτε μελλοντική αντιπαράθεση με τη Ρωσία.
Αυτό το πρότζεκτ έφτασε στο απόγειό του μεταξύ 2003 και 2005, όταν το ΝΑΤΟ ολοκλήρωσε τον δεύτερο και μεγαλύτερο γύρο επέκτασής του μετά τον Ψυχρό Πόλεμο και οι “έγχρωμες επαναστάσεις” αντικατέστησαν διεφθαρμένους ηγέτες με νέους, που έκλιναν προς τη Δύση, στη Γεωργία και την Ουκρανία. Εκ των υστέρων, ωστόσο, θυμόμαστε ότι εκείνη η εποχή ήταν επίσης η περίοδος που μια κάποτε υποχωρούσα Ρωσία άρχιζε να ανακτά τη γεωπολιτική της ισχύ, με τον Πούτιν να αρχίζει να αντιστέκεται και στη συνέχεια να αντεπιτίθεται.
Ποιος θυμάται το Μόναχο του 2007;
Ο Ρώσος ηγέτης είχε εκφωνήσει την προειδοποίησή του στη Διάσκεψη για την Ασφάλεια του Μονάχου το 2007, σε μια οργισμένη επίθεση, κατηγορώντας μια ηγεμονική Αμερική για υπέρβαση των ορίων στην Ευρώπη, αλλά και αλλού.
Την ίδια χρονιά, Ρώσοι χάκερ εξαπέλυσαν μεγάλη κυβερνοεπίθεση στην Εσθονία αφότου η κυβέρνησή της αφαίρεσε ένα μνημείο της σοβιετικής εποχής – μια συμβολική υπενθύμιση ότι τα κράτη της Βαλτικής δεν θα μπορούσαν να ξεφύγουν τόσο εύκολα από το παρελθόν τους.
Στα χρόνια που πέρασαν, ο Πούτιν ανέπτυξε μια πολύπλευρη προσέγγιση για την αποκατάσταση της κυριαρχίας της Ρωσίας στο “εγγύς εξωτερικό” της.
Ο εκσυγχρονισμός ενός κάποτε εξασθενημένου στρατού έδωσε στον Πούτιν τη δυνατότητα να αποτρέψει τα γειτονικά του κράτη από το να παρασυρθούν στη δυτική τροχιά: το 2008 και το 2014, η Μόσχα “τεμάχισε” τη Γεωργία και αργότερα την Ουκρανία, τη στιγμή που φαίνονταν να ξεφεύγουν από τη ρωσική τροχιά. Η Ρωσία χρησιμοποίησε ταυτόχρονα κυβερνοεπιθέσεις, παραπληροφόρηση και άλλα μέσα αποσταθεροποίησης προκειμένου να κρατήσει σε εσωτερική αταξία τους ευάλωτους γείτονες και να υπονομεύσει τους θεσμούς – ΝΑΤΟ και Ευρωπαϊκή Ένωση – οι οποίοι ο Πούτιν θεωρεί ότι πλαγιοκοπούν τη χώρα του.
Ο Πούτιν σχημάτισε επίσης την Ευρασιατική Οικονομική Ένωση (EEU), ένα σύμφωνο ελεύθερων συναλλαγών πέντε μελών, συμπεριλαμβανομένου του Καζακστάν, ως τρόπο πρόσδεσης των πρώην σοβιετικών κρατών στη Μόσχα, ενώ επένδυσε περισσότερο στον Οργανισμό Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας (CSTO), μια χαλαρή στρατιωτική συμμαχία, με παρόμοια κίνητρα.
Ο πρόεδρος της Ρωσίας συνόδευσε αυτά τα μέτρα με ιδεολογικές και ιστορικές δικαιολογήσεις για την ανάγκη άσκησης εξαναγκασμού σε μικρά κράτη. Το 2021, δημοσίευσε ένα δοκίμιο υποστηρίζοντας ότι η Ουκρανία είναι μια τεχνητή οντότητα, χωρίς δικαίωμα σε πολιτική ή γεωπολιτική αυτονομία.
Όπως δείχνουν όλα τα παραπάνω, το Δόγμα Πούτιν έχει γίνει πιο κατηγορηματικό και κάθετο με την πάροδο του χρόνου. Μια χώρα της οποίας η επιρροή υποχώρησε γρήγορα μετά τον Ψυχρό Πόλεμο ζητά τώρα διπολική διαίρεση της Ευρώπης και χρησιμοποιεί βία στην περιφέρειά της.
Μπούμερανγκ
Το αν το Δόγμα Πούτιν θα πετύχει είναι ένα άλλο ερώτημα. Ο Πούτιν άρπαξε μεγάλα κομμάτια της ανατολικής Ουκρανίας το 2014, ωστόσο οδήγησε το δυτικό μισό της χώρας προς ένα ΝΑΤΟ το οποίο τελικά άρχισε να παίρνει στα σοβαρά την υπεράσπιση των ανατολικών μελών του.
Σήμερα, η Φινλανδία και η Σουηδία φλερτάρουν ανοιχτά με την ένταξή τους ή τουλάχιστον το πλησίασμά τους στο ΝΑΤΟ, εάν η Ρωσία εισβάλει ξανά στην Ουκρανία. Οι ΗΠΑ έχουν προειδοποιήσει ότι θα απαντήσουν σε μια ρωσική επίθεση με την τοποθέτηση περισσότερων στρατιωτικών μέσων και δυνάμεων στην Ανατολική Ευρώπη, πέραν της επιβολής οικονομικών κυρώσεων.
Αυτό το κόστος μπορεί να μην αποθαρρύνει τον Πούτιν, ο οποίος εμφανίζεται όλο και πιο αφοσιωμένος στο να κάνει την αντίσταση της Ουκρανίας να “σπάσει” και στο να ανατρέψει τη μεταψυχροπολεμική τάξη στην Ανατολική Ευρώπη.
Η βασική κληρονομιά του Δόγματος Πούτιν, ωστόσο, θα μπορούσε να ενέχει μια τραγική για τον ίδιο ειρωνεία: όσο πιο σκληρά πιέζει η Ρωσία προκειμένου να αποκαταστήσει μια σφαίρα επιρροής, τόσο πιο στρατηγικά περικυκλωμένη θα βρίσκεται.