Σαράντα τέσσερις Ευρωπαίοι ηγέτες, όλα τα νυν και υποψήφια κράτη-μέλη της Ε.Ε., σύμπασα η γεωγραφική Ευρώπη και η ανατολική της γειτονία μέχρι Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν. Ηταν μεγάλο γεγονός η Σύνοδος Κορυφής της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Κοινότητας (ΕΠΚ), αν μη τι άλλο σε επίπεδο συμβολισμού. Και πέραν αυτού;
Η πρωτοβουλία του προέδρου Μακρόν αποσκοπεί στο να εδραιώσει την Ε.Ε. ως το πολιτικό και αξιακό επίκεντρο της ιστορικής και γεωγραφικής Ευρώπης. Παρόμοια δομή Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας είχε προτείνει ο πρόεδρος Μιτεράν στις 31/12/1989, όμως η ιδέα δεν προχώρησε μετά το 1991. Τρεις δεκαετίες αργότερα, η Γαλλία παραμένει απρόθυμη να αποδεχθεί διευρύνσεις που αποδυναμώνουν τη συνοχή και το πολιτικό κέντρο της Ε.Ε., αποφεύγοντας παράλληλα το κόστος τού να δείχνει ότι τις εμποδίζει. Ακόμα και η Γερμανία, παλιός υποστηρικτής της ανατολικής διεύρυνσης, αναγνωρίζει το πρόβλημα. Στην προγραμματική του ομιλία από την Πράγα για το μέλλον της Ευρώπης, ο καγκελάριος Σολτς περιέγραψε μια αυριανή Ε.Ε. των 36 κρατών-μελών, όχι όμως χωρίς προηγούμενη μεταρρύθμιση των θεσμών και του κανόνα της ομοφωνίας.
Να λοιπόν δύο θεμελιώδη ευρωπαϊκά αδιέξοδα. Η διεύρυνση (Δυτικά Βαλκάνια και ακολουθούν Ουκρανία – Μολδαβία) συναντά εσωτερικές αντιστάσεις, αν και κανείς δεν είναι πρόθυμος να τις θέσει ανοιχτά στο τραπέζι. Η αναθεώρηση των Συνθηκών ή η μετάβαση στην ειδική πλειοψηφία επίσης δεν συγκεντρώνει την αναγκαία υποστήριξη στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Και τα δύο απαιτούν ομοφωνία – που δεν υπάρχει. Με δεδομένα τα δύο κομβικά ευρωπαϊκά αδιέξοδα, λοιπόν, εμβάθυνσης και διεύρυνσης, η ΕΠΚ συνιστά μια φυγή προς τα εμπρός.
Επιδιώκει η ΕΠΚ ένα πλαίσιο ενίσχυσης δεσμών με τα Δυτικά Βαλκάνια και τις χώρες της ανατολικής γειτονίας, μακριά από την επιρροή Κίνας, Ρωσίας, Τουρκίας. Είναι βέβαια σαφές ότι εάν τα υποψήφια προς ένταξη κράτη προσλάβουν την ΕΠΚ ως υποκατάστατο της πλήρους ένταξης, θα αρνηθούν να συμμετάσχουν. Γι’ αυτό και θα μπορούσε η ΕΠΚ να συνιστά έναν προθάλαμο εισδοχής στην Ε.Ε., με προστάδια πλήρους συμμετοχής, για να μετέχουν σταδιακά οι υποψήφιες προς ένταξη χώρες, με μια υπερεθνική διάσταση διακυβέρνησης σε συγκεκριμένους τομείς συνεργασίας. Οπως η ζώνη Σένγκεν, που είναι ανοιχτή και σε χώρες εκτός Ε.Ε. Αυτή θα ήταν μια ενισχυτική προοπτική για την Ε.Ε. και θα τετραγώνιζε τον κύκλο της εκκρεμούς διεύρυνσης.
Τι είναι ακόμα η ΕΠΚ; Ενα πλαίσιο συντεταγμένου διαλόγου για πανευρωπαϊκές προκλήσεις που δεν μπορεί η Ε.Ε. να αντιμετωπίσει από μόνη της: ασφάλεια, υποδομές, ενέργεια, μετανάστευση. Εκεί υπάρχουν συγκλίνοντα συμφέροντα που μπορούν να οδηγήσουν σε αμοιβαία επωφελείς συλλογικές πρωτοβουλίες. Το τεστ της ΕΠΚ θα είναι η υιοθέτηση κάποιων έστω δεσμευτικών αποφάσεων, για να μην καταλήξει απλώς μια συζητητική λέσχη.
Με ένα παγκόσμιο πολυμερές σύστημα αδρανοποιημένο από την παρουσία της Ρωσίας στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ένα πολυμερές πανευρωπαϊκό πλαίσιο είναι επιβεβλημένο. Ρωσία και Λευκορωσία δεν προσκλήθηκαν στην Πράγα: η ευρωπαϊκή ενότητα δεν είναι χωρίς ένα απόλυτο μίνιμουμ προϋποθέσεων – η Ε.Ε. υπήρξε πάνω απ’ όλα εγχείρημα ειρήνης.
Είναι κυρίως η ΕΠΚ ένα πλαίσιο σύνδεσης με τη Βρετανία, με την οποία η Ευρώπη (και η Γαλλία) συμπορεύθηκαν ιστορικά και θα ξαναβρεθούν μόλις το σκληρό Brexit μαλακώσει – χρειάζονται αλλήλους. Είναι κι ένα πλαίσιο για να κρατηθεί η Τουρκία συνδεδεμένη. Η προοπτική εισδοχής της Τουρκίας στην Ε.Ε. είναι κλινικά νεκρή, μια αναβαθμισμένη τελωνειακή σχέση δεν είναι επαρκώς ελκυστική, ούτε και το ενδιαφέρον της Τουρκίας για την Ε.Ε. συγκρίσιμο με την πρώτη περίοδο Ερντογάν. Ομως ανήκει στην Ελλάδα η ευθύνη να επινοήσει για την Ε.Ε. ένα πλαίσιο ευρωτουρκικής σχέσης που να μην είναι απλώς συναλλακτική, όπως ο Ερντογάν προτιμά, αλλά δομημένη σε κανόνες (και επιπτώσεις όταν οι κανόνες παραβιάζονται) και κίνητρα για την Τουρκία ώστε να αποδεχθεί ένα τέτοιο πλαίσιο. Μια λογική που να περιέχει και τη δέσμευση, όπου αυτή είναι εφικτή, και την αναχαίτιση, όπου καθίσταται αναγκαία. Κάποιοι, φιλόδοξα, το ονομάζουν «νέο Ελσίνκι»: προφανής η δυσκολία, ιδίως με έναν Ερντογάν απασφαλισμένο. Είναι όμως προοπτικά προς το συμφέρον της Ελλάδας κάθε πρωτοβουλία που εμπλέκει την Τουρκία σε ένα πλαίσιο σχέσης με την Ε.Ε., ως προνομιακό πεδίο επιρροής για τη χώρα μας. Τα πλεονεκτήματα μέλους αξιοποιούνται καλύτερα όσο είναι ευρύτερη η εμβέλεια του κλειστού κλαμπ.
* Ο κ. Γιώργος Παγουλάτος είναι καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, επισκέπτης καθηγητής στο Κολέγιο της Ευρώπης, γενικός διευθυντής του ΕΛΙΑΜΕΠ.