Τις τελευταίες εβδομάδες από τις βασικές ειδήσεις που προσελκύουν το ενδιαφέρον του κοινού αφορούν τις τραπεζικές κρίσεις, όπως η περίπτωση της Silicon Valley Bank και της Credit Suisse. Τα γεγονότα αυτά αύξησαν την ανησυχία το τελευταίο διάστημα, μια ανησυχία που ποσοτικά μπορεί να φανεί και από το κατωτέρω διάγραμμα που δείχνει την αύξηση των αναζητήσεων στην Wikipedia για ζητήματα όπως bank run ή για τις δύο τράπεζες που ήταν στο επίκεντρο των συζητήσεων.
Στην τραπεζική μια από τις βασικότερες αρχές είναι η εμπιστοσύνη. Αν αυτή κλονιστεί τότε μπορεί πολύ εύκολα να δημιουργηθεί τραπεζικός πανικός και κατάρρευση. Ας προσπαθήσουμε να απλοποιήσουμε τι συνέβη και να δούμε τι μπορεί να γίνει στο μέλλον.
Ποιος είναι ο ρόλος των τραπεζών; Ο κύριος ρόλος των τραπεζικών ιδρυμάτων είναι να ενεργούν ως χρηματοοικονομικοί διαμεσολαβητές ανάμεσα στις πλεονασματικές και τις ελλειμματικές μονάδες της οικονομίας, ώστε να χρηματοδοτούν αποτελεσματικά επενδυτικά σχέδια και να συνδράμουν την οικονομική ανάπτυξη και ευημερία.
Με απλά λόγια, αν κάποιος έχει αποταμιεύσεις και τις κρατά φυλαγμένες σε ένα χρηματοκιβώτιο, τότε αυτά τα χρήματα παραμένουν αδρανή. Αν όμως αυτά τα χρήματα περάσουν μέσα από το χρηματοπιστωτικό σύστημα, μπορούν να χρηματοδοτήσουν, με τη μορφή δανείου ή επενδύσεων σε μετοχές και ομόλογα, νέες επιχειρηματικές ιδέες που θα δώσουν νέες δουλειές, θα δημιουργήσουν νέα προϊόντα και θα οδηγήσουν την οικονομία σε πρόοδο. Συνεπώς, το τραπεζικό σύστημα συνδράμει στην οικονομική πρόοδο και πρέπει να είναι εύρωστο και σταθερό.
Είναι άμεσα διαθέσιμες οι καταθέσεις; Η ευρωστία του τραπεζικού συστήματος εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις καταθέσεις. Αυτές είναι το εφαλτήριο για την ανάπτυξη.
Οι τράπεζες δεν έχουν άμεσα διαθέσιμες όλες τις καταθέσεις που δηλώνονται στον ισολογισμό τους. Αυτό είναι λογικό γιατί επενδύουν το μεγαλύτερο σύνολο των καταθέσεών τους μακροχρόνια (π.χ. σε δάνεια, ομόλογα κλπ.), ωστόσο οι αναλήψεις είναι βραχυχρόνιες. Αν λάβουμε υπόψη τα ανωτέρω και πως οι καταθέσεις αυξάνονται πλασματικά με γεωμετρική πρόοδο (βάσει του ποσοστού των υποχρεωτικών ρευστών διαθεσίμων) καταλαβαίνουμε πόσο σημαντική είναι η διαχείριση ρευστότητας (cash management), η διαχείριση κινδύνων και η εμπιστοσύνη των καταθετών.
Ποιος είναι ο ρόλος της εμπιστοσύνης και τι συμβαίνει αν αυτή κλονιστεί; Η τραπεζική βασίζεται στην πίστη και θα πρέπει η εμπιστοσύνη να είναι ισχυρή ανάμεσα στις τράπεζες και το κοινό. Το σύνολο των καταθέσεων συνήθως δε μεταβάλλεται σημαντικά, αφού οι καταθέτες χρησιμοποιούν μέρος των αποταμιεύσεών τους και σπάνια αποσύρουν το σύνολο αυτών. Επίσης, ακόμη και μέσα στο ίδιο το τραπεζικό σύστημα άλλοι καταθέτουν και άλλοι αποσύρουν χρήματα κρατώντας την καταθετική βάση σχετικά σταθερή, πχ. αγοράζει κάποιος ένα προϊόν, αυτά τα χρήματα θα φύγουν από ένα λογαριασμό και θα μπουν σε κάποιον άλλο (με την χρήση χρεωστικής κάρτας αυτή η αλλαγή δεν αφήνει τα χρήματα καθόλου εκτός τραπεζικού συστήματος).
Συνήθως, για να γίνει μαζική απόσυρση καταθέσεων κάποια άσχημη είδηση έχει δημοσιοποιηθεί και ο κόσμος φοβάται για την ασφάλεια των κεφαλαίων του (ας θυμηθούμε τι συνέβη στην χώρα μας την περίοδο της κρίσης με τη μαζική απόσυρση καταθέσεων). Όταν μειωθεί η καταθετική βάση, είτε μιας τράπεζας είτε του συνόλου των τραπεζών, έχουμε μείωση της ρευστότητας τους και αυτό τις αναγκάζει να πωλήσουν μακροπρόθεσμες επενδύσεις στην τρέχουσα τιμή της αγοράς. Αν εκείνη τη στιγμή αυτά τα μακροπρόθεσμα στοιχεία, π.χ. ομόλογα, αποτιμώνται σε χαμηλή τιμή, η τράπεζα καταγράφει ζημίες, όπως στην περίπτωση της Silicon Valley Bank.
Επομένως, η απώλεια εμπιστοσύνης οδηγεί σε τραπεζικό πανικό ο οποίος μπορεί να οδηγήσεις σε κίνδυνο ρευστότητας και αυτός να γίνει κίνδυνος αξιοπιστίας, πτώχευσης κλπ.. Για αυτό οι κυβερνήσεις θα πρέπει να αντιμετωπίζουν έγκαιρα τον τραπεζικό πανικό.
Υπάρχει ευθύνη των καταθετών και θα πρέπει να πληρώνουν τα λάθη των τραπεζών; Η συνθήκη της Βασιλείας ΙΙ θέσπισε τρεις πυλώνες για την σταθερότητα του τραπεζικού συστήματος: (α) ελάχιστη κεφαλαιακή επάρκεια, (β) εποπτικό πλαίσιο, και (γ) πειθαρχία της αγοράς. Θα επικεντρωθούμε στην πειθαρχία της αγοράς, όπου είναι η διαδικασία ελέγχου του κινδύνου και της συμπεριφοράς μιας τράπεζας από τους συμμετέχοντες στην αγορά, π.χ. ομολογιούχους και καταθέτες. Πρακτικά, αν κάποιος δει πως μια τράπεζα αναλαμβάνει υπερβολικούς κινδύνους μπορεί να ‘τιμωρήσει’ αυτή την τράπεζα είτε αποσύροντας τα κεφάλαιά του από αυτή είτε απαιτώντας υψηλότερο επιτόκιο.
Σε ελάχιστες περιπτώσεις, όπως στην Κύπρο το 2013 οι καταθέτες επειδή δεν άσκησαν πειθαρχία της αγοράς είχαν απώλεια κεφαλαίων για να σώσουν τράπεζες που αντιμετώπιζαν προβλήματα βιωσιμότητας. Ωστόσο, θα πρέπει να τονίσουμε στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, αν ένα τραπεζικό ίδρυμα κινδυνεύει με χρεοκοπία παρεμβαίνουν τα κράτη για να διασωθούν οι αποταμιεύσεις και να αποκατασταθεί το αίσθημα εμπιστοσύνης στο τραπεζικό σύστημα, γιατί αλλιώς οι συνέπειες είναι τεράστιες (Too-Big-To-Fail).
Πρέπει οι καταθέτες να πληρώνουν τις κακές τραπεζικές πρακτικές; Θα πρέπει να αναλογιστούμε αν οι καταθέτες μπορούν να αξιολογήσουν τον πραγματικό τραπεζικό κίνδυνο και πόσο εύκολο είναι αυτό. Πολλές φορές οι τράπεζες έχουν τόσο πολύπλοκα προϊόντα στην κατοχή τους που είναι δύσκολο να αποτιμηθεί πλήρως ο κίνδυνός τους. Επίσης, ο καταθέτης μπορεί είτε να μην έχει γνώσεις τραπεζικής είτε να μην έχει τον χρόνο να μελετήσει σε βάθος τους ισολογισμούς των τραπεζών. Επίσης, ακόμη και για γνώστες χρηματοοικονομικής η αποτελεσματική ανάγνωση των τραπεζικών ισολογισμών είναι πολύ δύσκολη λόγω της πολυπλοκότητας των προϊόντων στα οποία επενδύουν.
Στην περίπτωση της Credit Suisse γνωρίζουμε πως είχε υποτιμηθεί ο κίνδυνος που έφεραν κάποιες επενδύσεις σε χαρτοφυλάκιο μετοχών με υψηλή μόχλευση και με χρήση παραγώγων. Όταν πολλές από αυτές τις μετοχές υπέστησαν απότομη πτώση χάθηκαν αρκετά κεφάλαια και σε συνδυασμό με τη μη επιπλέον στήριξη της Credit Suisse από τη Saudi National Bank (15 March 2023) δημιουργήθηκε πανικός με τις γνωστές συνέπειες.
Λαμβάνοντας υπόψη μας όσα αναφέραμε, εγείρονται διάφορα ερωτήματα. Πόσο εύκολο είναι για ένα καταθέτη να γνωρίζει όλους αυτούς τους κινδύνους; Πως ποσοτικοποιούνται αυτοί οι κίνδυνοι για να ενημερωθεί το ευρύ κοινό που δεν έχει γνώσεις χρηματοοικονομικής; Γιατί η ευθύνη να πηγαίνει στους καταθέτες; Αν οι ελεγκτικοί μηχανισμοί που έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης στα στοιχεία της τράπεζας δεν επηρέασαν τη συμπεριφορά της, πρέπει η ευθύνη να πάει στους καταθέτες; Οι πρόσφατες κρίσεις έδειξαν πως ζήτημα ευθύνης καταθετών πλέον δεν υφίσταται και αυτό είναι μια θετική είδηση μέσα σε αυτόν τον πανικό.
Αν θέλουμε οι καταθέτες να ελέγχουν με τη συμπεριφορά τους τις τράπεζες και να βοηθούν στο να τις συνετίζουν, μήπως θα πρέπει οι τραπεζικοί ισολογισμοί να είναι πιο ξεκάθαροι και οι τράπεζες να γίνουν πιο παραδοσιακές με την χρήση πιο απλών χρηματοοικονομικών προϊόντων; Σε αυτή την περίπτωση μήπως θα πρέπει οι εμπορικές τράπεζες που δέχονται καταθέσεις να χρησιμοποιούν μόνο παραδοσιακά προϊόντα (μετοχές, ομόλογα και παράγωγα για αντιστάθμιση) και να υπάρχουν άλλοι οργανισμοί για τα πιο σύνθετα;
Υπάρχει βέβαια και η άποψη: είναι δίκαιο όταν έρχεται ο κίνδυνος και υπό τον φόβο του Too-Big-To-Fail να πληρώνουν οι φορολογούμενοι την κακή διαχείριση; Μήπως πρέπει να σκεφτούμε και τη λογική Too-Big-To-Be-Private; Μήπως πρέπει να αναθεωρηθούν και οι διαδικασίες αμοιβών των στελεχών γιατί δημιουργούν κίνητρα για ανάληψη αυξημένων κινδύνων;
Τέτοιες ερωτήσεις αυτές θα πρέπει να τεθούν και να απαντηθούν στο μέλλον για ένα πιο σταθερό και εύρωστο χρηματοπιστωτικό σύστημα που οι σύγχρονες κοινωνίες το έχουν ανάγκη.
Βασιλείου Ευάγγελος, Επίκουρος Καθηγητής Χρηματοοικονομικής
Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης, Πανεπιστημίου Αιγαίου
Παπανικολάου Νικόλαος
Φοιτητής Τμήματος Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης, Πανεπιστημίου Αιγαίου