Έκτωρ-Ξαβιέ Δελαστίκ,
Φυσικός Εφαρμογών, Υ.Δ. Τμήματος Ιατρικής του Πανεπιστημίου Πατρών
Έχοντας μιλήσει για τη γενική εικόνα του κλάδου της Έρευνας στην Ελλάδα η οποία εξηγεί το διαβόητο “brain drain” [α] και έχοντας δώσει μια γενική εικόνα των συγκεκριμένων ζητημάτων των σχέσεων εργασίας στον κλάδο [β], κλείνουμε αυτή τη σειρά άρθρων επικεντρώνοντας την προσοχή μας στο χώρο εργασίας. Συγκεκριμένα, θα μιλήσουμε για τους ίδιους τους χώρους εργασίας, τις εργασιακές και διαπροσωπικές σχέσεις που αναπτύσσονται, καθώς και μία πολύ σύντομη αναφορά στο έμφυλο ζήτημα. Γι’ άλλη μια φορά θα ξύσουμε την επιφάνεια των δεδομένων που παρέχονται από την έρευνα του Πανελλαδικού Σωματείου Εργαζομένων στην Έρευνα και την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση (Σ.ΕΡ.Ε.Τ.Ε.), η οποία παρείχε μία “φωτογραφία” της κατάστασης στον κλάδο μεταξύ Οκτωβρίου και Δεκεμβρίου 2022.
Η Έρευνα είναι ένας από τους κλάδους που κουβαλούν ακόμα κάποιες παραδόσεις και χαρακτηριστικά της ύστερης φεουδαλικής κοινωνίας και της εποχής της διαμόρφωσης της αστικής κοινωνικής ταυτότητας. Μεταξύ αυτών, η σχέση προσωπικής μαθητείας υπό επίβλεψη επιστημονικού υπεύθυνου και η δυναμική που δημιουργείται με ασαφή όρια προσωπικών, εκπαιδευτικών και επαγγελματικών σχέσεων θα απασχολήσει μέρος της σημερινής μας συζήτησης.
Ξεκινώντας, παρατηρούμε πως συνολικά δηλώνεται ένα σημαντικά υψηλό ποσοστό εκτίμησης του ερευνητικού περιβάλλοντος, παρά τα συμπεράσματα που έχουμε μέχρι στιγμής εξάγει για την εργασιακή πραγματικότητα. Το 45.2% περιγράφει ως “πολύ ή απόλυτα” δημιουργική τη σχέση με το επιβλέπον πρόσωπο και το 54.2% περιγράφει ως “πολύ ή απόλυτα” συνεργατικό το κλίμα στο χώρο απασχόλησης ή εργασίας του. Το 22.2% δηλώνει πως το επιβλέπον πρόσωπο “έχει ισχυριστεί ευθέως πως η παραμονή στο εργαστήριο εξαρτάται από την παραγωγικότητά του”. Σε έναν κλάδο με τόσο ανασφαλείς σχέσεις εργασίας και σχεδόν καθολική επικράτηση της ανασφαλούς εξαρτημένης εργασίας [β], εκτιμούμε πως αυτό το ποσοστό είναι χαμηλό και μάλλον δείχνει εκτίμηση των ικανοτήτων και της εξειδικευμένης γνώσης, παρά το αντίθετο.
Από τις διαπροσωπικές σχέσεις όμως μπαίνουμε στο χώρο εργασίας: συνολικά, το 23.8% δηλώνει πως νιώθει “καθόλου ή λίγο” ασφαλές στο χώρο εργασίας του όσον αφορά ζητήματα όπως οι συνθήκες ασφαλείας ή τα μέτρα προσωπικής προστασίας. Σημειώνουμε πως αυτό το ποσοστό είναι σημαντικά χαμηλότερο σε όσες και όσους δήλωσαν εργασία σε φορέα του ευρύτερου δημόσιου τομέα κατά το τελευταίο έτος (15.2%) και ταυτόχρονα σημαντικά υψηλότερο στον ιδιωτικό τομέα (30%). Η εικόνα αυτή συμβαδίζει με το γεγονός ότι σχεδόν το ίδιο ποσοστό ανασφάλειας (32.1%) αναφέρει το δυναμικό που ασφαλίζεται από εργασία εκτός του κλάδου της έρευνας, δείχνοντας πως αποτελεί και γενικό χαρακτηριστικό της εργασίας στον ιδιωτικού τομέα. Δεδομένων αυτών των διαφορών όμως, όλα τα παραπάνω ποσοστά αισθήματος ανασφάλειας στο χώρο εργασίας του είναι απαράδεκτα υψηλά, πολλώ δε μάλλον αν σκεφτούμε πως λόγω επαγγέλματος ο κλάδος της έρευνας έχει μια σαφή συναίσθηση του προσωπικού ρίσκου.
Πηγαίνοντας να βγούμε από το χώρο εργασίας, παρατηρούμε τη δυσκολία διαχωρισμού εργασιακής και προσωπικής ζωής στην έρευνα. Ξεκινούμε από το δεδομένο πως το 25.8% δηλώνει πως απασχολείται πάνω από 8 ώρες την ημέρα συγκεκριμένα στην έρευνα και τη διδασκαλία, τη στιγμή που το 49.1% εργάζεται παράλληλα εκτός Έρευνας [α]. Στις περιπτώσεις όπου υπάρχει καθορισμένο ωράριο, το 2.7% κάνει τακτικά υπερωρίες οι οποίες καταγράφονται. Τακτικές ερευνητικές υπερωρίες που δεν καταγράφονται δηλώνει το 30.2% (!). Το 4.9% δηλώνει πως επικοινωνεί ή/και εργάζεται για την έρευνα πρακτικά όλα τα Σαββατοκύριακα και τις αργίες. Ταυτόχρονα, από το 17.7% έχει ζητηθεί να ακυρώσει σχέδιά του ώστε να παρευρεθεί σε δραστηριότητα του πανεπιστημίου ή ερευνητικού του ιδρύματος Σαββατοκύριακα ή αργίες “συχνά, πολύ συχνά ή κατά κανόνα”.
Έχοντας πλέον βγει από το χώρο εργασίας, δεν μας προξενεί εντύπωση το γεγονός ότι το 45.4% δηλώνει πως “σπάνια” διαθέτει χρόνο να ασχοληθεί με δραστηριότητες εκτός του εργασιακού περιβάλλοντος (2.8% δηλώνει “ποτέ”) και πως το 60% δηλώνει πως δε μπορεί να ασχοληθεί με αυτές χωρίς να σκέφτεται τη δουλειά ή την απασχόλησή του. Στο πλαίσιο που θέτουν αυτά τα στοιχεία και μια σειρά ερωτήσεων περί συμπτωμάτων ψυχικής κόπωσης, είναι σημαντικό το ότι το 56.3% νιώθει “συχνά, πολύ συχνά ή κατά κανόνα” πως τα συμπτώματα που παρατηρεί στην ψυχική του υγεία θα μειωθούν εάν φύγει από τον κλάδο της έρευνας.
Έχοντας κλείσει αυτόν τον κύκλο, πρέπει να κάνουμε ειδική αναφορά σε ένα ζήτημα αρκετά μεγάλο ώστε να χρήζει ξεχωριστής και βαθιάς ανάλυσης: το ζήτημα των έμφυλων διακρίσεων και των διαφορετικών εμπειριών στο χώρο της Έρευνας. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι στο ζήτημα των ωρών εργασίας, οι γυναίκες έχουν σημαντικά μεγαλύτερη πιθανότητα να εργάζονται πάνω από 8 ώρες την ημέρα στο πεδίο της έρευνας (25.8% έναντι 18.3%). Η εργασία με διαδοχικές συμβάσεις για τα ίδια καθήκοντα επηρρεάζει επίσης συνολικώς εντονότερα το γυναικείο φύλο: το 49.2% των γυναικών δηλώνει 4 ή περισσότερες διαδοχικές συμβάσεις για τα ίδια καθήκοντα, έναντι 40.9% των ανδρών. Στις συναντήσεις με το επιβλέπον πρόσωπο, το 12.5% των γυναικών δηλώνει πως το περιβάλλον της συνάντησης δεν τους εμπνέει καθόλου ασφάλεια, έναντι 7.2% των ανδρών. Τέλος, το 68.2% των γυναικών έχει αντιμετωπίσει κακοποιητικές συμπεριφορές εντός εργαστηρίου/ερευνητικής ομάδας (ψυχολογικό εκβιασμό / πίεση, υποτίμηση / προσωπικές προσβολές, σεξουαλική παρενόχληση κ.α.), έναντι του 34.4% των ανδρών.
Κλείνοντας, τα συμπεράσματα που τραβάμε μπορούν να συνοψιστούν ως μία ελάχιστη σιρά αναγκαιοτήτων για υγιή ύπαρξη στους χώρους εργασίας της έρευνας:
- Ενίσχυση των μέτρων ασφαλείας με ανάλογα κονδύλια, ουσιαστική επίβλεψη της τήρησής τους, με μεγάλη έμφαση στη συμμόρφωση του ιδιωτικού τομέα.
- Αντιμετώπιση της εξώθησης των εργαζομένων στην έρευνα σε ετεροαπασχόληση.
- Προστασία του δικαιώματος σε προσωπικό χρόνο και αναγνώριση της εργασιακής υπόστασης του προσωπικού, συμπεριλαμβάνοντας την καταγραφή και χρέωση των υπερωριών.
- Ουσιαστική έρευνα επί των έμφυλων διακρίσεων που πλέον έρχονται στο προσκήνιο σε κάθε επίπεδο της εργασιακής και κοινωνικής ζωής, μετά από μια ζωή στην αφάνεια.
Εικόνα: Αίσθημα ασφάλειας στο χώρο απασχόλησης (συνθήκες ασφάλειας, μέτρα προσωπικής προστασίας κλπ.). Η κλίμακα κινείται από το 1=καθόλου (κόκκινο) έως το 5=απολύτως (λευκό), σε κάθε επιστημονικό πεδίο. Έχει παραλειφθεί το “ΕΠ.9 Διοίκηση και Οικονομία της Καινοτομίας”, καθώς ο μικρός αριθμός απαντήσεων δεν επιτρέπει την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων.
[α] Δελαστίκ, Έ. Ξ. (2023, March 5). Αποκαλύπτοντας τον αόρατο πυλώνα της έρευνας. ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ. Retrieved March 6, 2023, from https://www.-/society/1446135/apokalyptontas-ton-aorato-pylona-tis-ereynas/
[β] Δελαστίκ, Έ. Ξ. (2023, March 7). Οι σχέσεις εργασίας στον κλάδο της Έρευνας. ΝΑΥΤΕΜΠΟΡΙΚΗ. Retrieved March 10, 2023, from https://www.-/finance/economy/1447434/oi-scheseis-ergasias-ston-klado-tis-ereynas/
[γ] Πανελλαδικό Σωματείο Εργαζομένων στην Έρευνα και την Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Retrieved March 2, 2023, from https://unionresearchers.wordpress.com/