Η επιστροφή των Ελλήνων που έφυγαν στο εξωτερικό (brain gain) αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα στοιχήματα για την επόμενη τετραετία, καθώς οι καλύτερες προοπτικές που εμφανίζει σήμερα η ελληνική οικονομία σε σχέση με την προηγούμενη δεκαετία δημιουργούν τις συνθήκες περιορισμού του φαινομένου της διαρροής ανθρώπινου κεφαλαίου στο εξωτερικό που έχει μείνει γνωστό ως brain drain. Τα στοιχεία όμως δείχνουν ότι το αναμενόμενο brain gain αργεί ακόμη.
Η καθαρή μεταναστευτική εκροή των ατόμων με ελληνική υπηκοότητα που κορυφώθηκε κατά τη διάρκεια των ετών της μεγάλης ύφεσης στην Ελλάδα και διατηρήθηκε σε υψηλά επίπεδα κατά τη διάρκεια των ετών της μεγάλης στασιμότητας, παρότι μειώνεται, δεν έχει περάσει σε θετική τροχιά.
Είναι ενδεικτικό, όπως επισημαίνεται σε πρόσφατη μελέτη της Eurobank, ότι το 2021 παρότι η οικονομία ανέκαμψε απότομα από την ύφεση που προκάλεσε η πανδημία, η καθαρή μεταναστευτική ροή παρέμεινε αρνητική (εκροή), αποτέλεσμα που φανερώνει ότι εξακολουθούν να υφίστανται δομικά χαρακτηριστικά της ελληνικής οικονομίας που εμποδίζουν την αντιστροφή του φαινομένου. Κι όπως σημειώνουν με νόημα οι οικονομολόγοι, ο πραγματικός δείκτης οικονομικής ανάκαμψης για μια χώρα είναι η δημιουργία ρεύματος επιστροφής αυτών που έφυγαν. Και έφυγαν πολλοί. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, από το 2010 μέχρι το 2021 η εκροή ανθρώπινου κεφαλαίου (brain drain) ήταν 592.200 άτομα. Αντίστοιχα, η εισερχόμενη μετανάστευση Ελλήνων (brain gain) ήταν 342.900 άτομα. Με αποτέλεσμα να εμφανίζεται εκροή 249.300 ατόμων.
Βέβαια, πλέον, η καθαρή μεταναστευτική εκροή των ατόμων με ελληνική υπηκοότητα σταδιακά φθίνει. Από τα 39.100 άτομα το 2012 μειώθηκε στα 5.900 άτομα το 2021.
Οπως μάλιστα επισημαίνουν οι οικονομικοί αναλυτές της Eurobank, όσο βελτιώνονται οι προοπτικές που εμφανίζει η ελληνική οικονομία, όσο μειώνονται η αβεβαιότητα και η ανεργία, όσο δημιουργούνται προϋποθέσεις για αύξηση των επενδύσεων και εξασφάλιση περισσότερων και καλύτερα αμειβόμενων θέσεων εργασίας, τόσο αυξάνεται η πιθανότητα η καθαρή μεταναστευτική εκροή των τελευταίων 12 ετών να μετατραπεί σε εισροή (brain gain), με ευεργετικές επιδράσεις για την οικονομία και το κοινωνικό σύνολο.
Οι αιτίες
Από το 2010 μέχρι το 2021 μετανάστευσαν περίπου 592.000 άτομα. Από αυτά επέστρεψαν λίγο περισσότερα από τα μισά.
H οικονομική κρίση επιδείνωσε δραματικά τις προοπτικές εύρεσης εργασίας στην Ελλάδα, ειδικότερα των νέων και υψηλά καταρτισμένων Ελλήνων, με αποτέλεσμα η μετανάστευση να καταστεί ελκυστική επιλογή για πολλούς εξ αυτών. Ωστόσο, το brain drain δεν είναι αποκλειστικά σύμπτωμα της οικονομικής κρίσης. Αντανακλά ευρύτερες παραγωγικές και διαρθρωτικές αδυναμίες της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας, οι οποίες αναδείχθηκαν και επιδεινώθηκαν την τελευταία δεκαετία. Σύμφωνα μάλιστα με τον ΣΕΒ, σε αυτές περιλαμβάνονται:
• Το στρεβλό παραγωγικό μοντέλο που δεν ευνοεί τη δημιουργία ποιοτικών, παραγωγικών και καλά αμειβόμενων θέσεων εργασίας υψηλής εξειδίκευσης.
• Το σχετικά χαμηλό επίπεδο των οικονομικών απολαβών που έχουν οι εργαζόμενοι στην Ελλάδα. Μεταξύ 2008-2018, το καθαρό μέσο ετήσιο εισόδημα πτυχιούχων μειώθηκε κατά 36%, ενώ το χάσμα από τον αντίστοιχο μέσο όρο της Ε.Ε. (26.704 ευρώ) ξεπέρασε το 50%.
• Οι μη ικανοποιητικές συνθήκες εργασίας στην Ελλάδα.
• Το χαμηλό επίπεδο υποκειμενικής και υλικής ευημερίας, όπως αυτό μετράται με τους δείκτες ποιότητας ζωής.
Σύμφωνα με την πλέον πρόσφατη «Εκθεση για την Ποιότητα της Ανώτατης Εκπαίδευσης 2021» που εκπονείται σε ετήσια βάση από την Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης, το ποσοστό απασχόλησης ατόμων ηλικίας 25-64 με επίπεδο τριτοβάθμιας εκπαίδευσης είναι πολύ χαμηλό σε σχέση με τον μέσο όρο των χωρών του ΟΟΣΑ και της Ε.Ε. Και αντίστοιχα η ανεργία τους είναι η υψηλότερη μεταξύ αυτών των χωρών. Οι αποδοχές, δε, των εργαζομένων με ανώτατη εκπαίδευση είναι μόλις ελαφρώς υψηλότερες σε σχέση με τις αποδοχές των αποφοίτων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ σε άλλες χώρες είναι υπερδιπλάσιες. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να εκτιμηθεί από τους ειδικούς ως αποτέλεσμα πολιτικών κοινωνικής συνοχής, αφού δεν υπάρχουν πολύ μεγάλες αποκλίσεις μισθών, όπως ισχύει άλλωστε και σε χώρες που ακολουθούν πολιτικές χαμηλής ανισότητας, όπως για παράδειγμα οι σκανδιναβικές.
Ομως στην Ελλάδα η μικρή μισθολογική απόκλιση δεν προκύπτει ως αποτέλεσμα κοινωνικής πολιτικής. Στον αντίποδα, οι ειδικοί θεωρούν πως οφείλεται στην απουσία ζήτησης των υψηλής ειδίκευσης υπηρεσιών, με άμεση συνέπεια τη… διαρροή του εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού στο εξωτερικό.
Και αυτό έχει ως συνέπεια την απώλεια αναπτυξιακής δυναμικής, τη δημιουργία ελλείψεων σε κρίσιμους κλάδους, την επιδείνωση ενός ήδη μεγάλου προβλήματος, του δημογραφικού, τη δημιουργία ενός σημαντικού δημοσιονομικού κόστους λόγω της μη απόδοσης της δημόσιας επένδυσης που έχει γίνει για την εκπαίδευση όσων φεύγουν (εκτιμάται σε 34.037 ευρώ ανά άτομο για αποφοίτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης) και εντέλει την υπονόμευση της διαδικασίας μετάβασης της χώρας σε μια οικονομία υψηλότερης προστιθέμενης αξίας.
Πώς θα κρατήσουμε εδώ τα ελληνικά μυαλά
Με στόχο την αποτελεσματική διαχείριση του ανθρωπίνου κεφαλαίου και των ροών εργαζομένων υψηλών δεξιοτήτων, ώστε αυτές να λειτουργούν προς όφελος της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας, ο ΣΕΒ σε μελέτη του προτείνει δύο άξονες στρατηγικής. Ο πρώτος άξονας αφορά τη γενική αναβάθμιση των παραγωγικών δυνατοτήτων της ελληνικής οικονομίας, ώστε να είναι σε θέση να δημιουργήσει πολλές, ποιοτικές και καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας σε κλάδους εξωστρεφείς και υψηλής προστιθέμενης αξίας. Συστατικά στοιχεία αυτού του παραγωγικού μετασχηματισμού αποτελούν η αύξηση του ποσοστού της βιομηχανίας μακροπρόθεσμα στο 15% του ΑΕΠ, η παραγωγική μεγέθυνση των επιχειρήσεων στην Ελλάδα, ώστε να αυξηθεί η παραγωγικότητά τους, η βελτίωση επιχειρηματικού περιβάλλοντος, η ολοκλήρωση της διαδικασίας του ψηφιακού μετασχηματισμού της ελληνικής οικονομίας, ώστε να αξιοποιηθούν οι ευκαιρίες που δημιουργεί η 4η βιομηχανική επανάσταση, καθώς και η ενίσχυση της αξιοκρατίας και της διαφάνειας.
Οπως προκύπτει άλλωστε από τα στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης, το 31,3% των Ελλήνων διδακτόρων, δηλαδή το πιο εκπαιδευμένο τμήμα του ανθρώπινου δυναμικού της χώρας, δούλεψε κάποια στιγμή στο εξωτερικό, ενώ το 13,4% εξακολουθεί να δουλεύει εκτός Ελλάδας. Επέλεξαν να φύγουν στο εξωτερικό όχι για προσωπικούς αλλά κατά κύριο λόγο για επαγγελματικούς λόγους, όπως είναι η επαγγελματική ανέλιξη, οι καλύτερες οικονομικές απολαβές, οι καλύτερες συνθήκες εργασίας και, βέβαια, η εργασία στο αντικείμενό τους· ένα πάρα πολύ σημαντικό κομμάτι, δε, αυτών που ζουν στο εξωτερικό απασχολείται σε AEI (40,3%) και σε ερευνητικά κέντρα (15%). Το 75,2% των διδακτόρων εγκαταστάθηκε κυρίως σε Λονδίνο, Παρίσι, Βρυξέλλες, Νέα Υόρκη. Το 67,5% των διδακτόρων πήγε σε χώρες που χαρακτηρίζονται καινοτόμες, ακριβώς επειδή η ισχυρή καινοτομικότητα μιας χώρας αποτελεί καθοριστικό παράγοντα προσέλκυσης υψηλά εκπαιδευμένου ανθρώπινου δυναμικού.
Ο δεύτερος άξονας αφορά, σύμφωνα με τον ΣΕΒ, την εφαρμογή ειδικότερων στοχευμένων πολιτικών, που θα συμβάλουν στον επαναπατρισμό του ανθρώπινου δυναμικού που έχει μεταναστεύσει και στη διακράτηση όσων ήδη σκέφτονται να εγκαταλείψουν τη χώρα.