
Ενώ η «παγκοσμιοποίηση» συνήθως δημιουργεί εικόνες εμπορίου και μετανάστευσης σε μεγάλες αποστάσεις, η έννοια περιλαμβάνει επίσης την υγεία, το κλίμα και άλλες μορφές διεθνούς αλληλεξάρτησης. Η διεστραμμένη ειρωνεία είναι ότι μια αντι-παγκοσμιοποιητική Αμερική μπορεί να καταλήξει να περιορίζει τις ωφέλιμες μορφές ενώ παράλληλα να ενισχύει τις επιβλαβείς.
CAMBRIDGE – Καθώς οι πυρκαγιές μαίνονταν στο Λος Άντζελες τον Ιανουάριο, ο διαβόητος Αμερικανός συνωμοσιολόγος Άλεξ Τζόουνς δημοσίευσε στο X (πρώην Twitter) ότι ήταν «μέρος μιας ευρύτερης παγκοσμιοποίησης συνωμοσίας για τη διεξαγωγή οικονομικού πολέμου και την αποβιομηχανοποίηση των [Ηνωμένων Πολιτειών]».
Ενώ η πρόταση του Jones για την αιτιότητα ήταν παράλογη, είχε δίκιο ότι οι πυρκαγιές είχαν κάποια σχέση με την παγκοσμιοποίηση. Πέρυσι ήταν η θερμότερη της Γης από τότε που ξεκίνησε η τήρηση αρχείων –και πιθανότατα η θερμότερη σε τουλάχιστον 125.000 χρόνια– επισκιάζοντας το ρεκόρ που σημειώθηκε το 2023. Για πρώτη φορά, οι μέσες παγκόσμιες θερμοκρασίες ξεπέρασαν τον στόχο της συμφωνίας του Παρισιού για το κλίμα του 1,5° Κελσίου πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα. Για αυτό, οι επιστήμονες κατηγορούν συντριπτικά την κλιματική αλλαγή που προκαλείται από τον άνθρωπο.
Η παγκοσμιοποίηση αναφέρεται απλώς στην αλληλεξάρτηση σε διηπειρωτικές αποστάσεις. Το εμπόριο μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών αντανακλά την περιφερειακή αλληλεξάρτηση, ενώ το ευρωπαϊκό εμπόριο με τις ΗΠΑ ή την Κίνα αντανακλά την παγκοσμιοποίηση. Απειλώντας την Κίνα με δασμούς, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ προσπαθεί να μειώσει την οικονομική πτυχή της παγκόσμιας αλληλεξάρτησής μας, την οποία κατηγορεί για την απώλεια εγχώριων βιομηχανιών και θέσεων εργασίας.
Οι οικονομολόγοι συζητούν πόσο μεγάλο μέρος αυτής της απώλειας προκλήθηκε από το παγκόσμιο εμπόριο. Ορισμένες μελέτες έχουν δείξει ότι εκατομμύρια θέσεις εργασίας χάθηκαν λόγω του ξένου ανταγωνισμού, αλλά αυτή δεν είναι η μόνη αιτία. Πολλοί οικονομολόγοι υποστηρίζουν ότι ο πιο σημαντικός παράγοντας ήταν η αυτοματοποίηση . Μια τέτοια αλλαγή μπορεί να ενισχύσει τη συνολική παραγωγικότητα, αλλά προκαλεί επίσης οικονομικό πόνο και οι λαϊκιστές ηγέτες βρίσκουν ευκολότερο να κατηγορήσουν τους ξένους παρά τις μηχανές.
Κατηγορούν επίσης τους μετανάστες, οι οποίοι μπορεί να είναι καλοί για την οικονομία μακροπρόθεσμα, αλλά είναι εύκολο να παρουσιαστούν ως αιτία ανατρεπτικών αλλαγών στο εγγύς μέλλον. Η μετανάστευση ανθρώπων από την Αφρική είναι αναμφισβήτητα το πρώτο παράδειγμα παγκοσμιοποίησης και οι ΗΠΑ και πολλές άλλες χώρες είναι το αποτέλεσμα του ίδιου βασικού φαινομένου. Αλλά καθώς αυτές οι χώρες χτίζονταν, οι παλιότεροι μετανάστες συχνά παραπονιούνταν για την οικονομική επιβάρυνση και την πολιτιστική ασυμβατότητα των νεοφερμένων. Αυτό το μοτίβο συνεχίζεται και σήμερα.
Όταν η μετανάστευση (ή η κάλυψη της από τα μέσα ενημέρωσης) αυξάνεται γρήγορα, είναι αναμενόμενες πολιτικές αντιδράσεις. Σε όλες σχεδόν τις δημοκρατίες τα τελευταία χρόνια, η μετανάστευση έχει γίνει το βασικό ζήτημα για τους λαϊκιστές που επιδιώκουν να αμφισβητήσουν τις κατεστημένες κυβερνήσεις. Ήταν ένας βασικός παράγοντας για την εκλογή Τραμπ το 2016 και ξανά το 2024. Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να είναι πιο σημαντικές πηγές αναστάτωσης και ανησυχίας, αλλά είναι λιγότερο απτές (και επομένως λιγότερο ελκυστικοί) στόχοι.
Αυτός είναι ο λόγος που μερικοί άνθρωποι κατηγορούν τη λαϊκιστική αντίδραση σε όλες σχεδόν τις δημοκρατίες στην αυξημένη εξάπλωση και την ταχύτητα της παγκοσμιοποίησης και γιατί οι ίδιοι οι λαϊκιστές κατηγορούν το εμπόριο και τους μετανάστες για τα περισσότερα από τα προβλήματα των χωρών τους. Το εμπόριο και η μετανάστευση πράγματι επιταχύνθηκαν μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, καθώς η πολιτική αλλαγή και η βελτιωμένη τεχνολογία των επικοινωνιών οδήγησαν σε μεγαλύτερο οικονομικό άνοιγμα και μείωσαν το κόστος των διασυνοριακών ροών κεφαλαίων, αγαθών και ανθρώπων. Τώρα, με την επιρροή των λαϊκιστών να αυξάνεται, οι δασμοί και οι έλεγχοι στα σύνορα μπορεί να περιορίσουν αυτές τις ροές.
Μπορεί όμως η οικονομική παγκοσμιοποίηση να αντιστραφεί; Έχει ξαναγίνει. Ο δέκατος ένατος αιώνας σημαδεύτηκε από μια ταχεία αύξηση τόσο του εμπορίου όσο και της μετανάστευσης, αλλά σταμάτησε καταιγιστικά με το ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το εμπόριο ως μερίδιο του συνολικού παγκόσμιου προϊόντος δεν ανέκαμψε στα επίπεδα του 1914 μέχρι σχεδόν το 1970.
Τώρα που ορισμένοι πολιτικοί των ΗΠΑ υποστηρίζουν την πλήρη αποσύνδεση από την Κίνα, θα μπορούσε να συμβεί ξανά; Ενώ οι ανησυχίες για την ασφάλεια μπορεί να μειώσουν το διμερές εμπόριο, το τεράστιο κόστος της εγκατάλειψης μιας σχέσης αξίας άνω του μισού τρισεκατομμυρίου δολαρίων ετησίως καθιστά απίθανη την αποσύνδεση. Αλλά το «απίθανο» δεν είναι το ίδιο με το «αδύνατο». Ένας πόλεμος για την Ταϊβάν, για παράδειγμα, θα μπορούσε να σταματήσει το εμπόριο ΗΠΑ-Κίνας.
Σε κάθε περίπτωση, η προσπάθεια να κατανοήσουμε το μέλλον της παγκοσμιοποίησης απαιτεί να κοιτάξουμε πέρα από την οικονομία. Υπάρχουν πολλοί άλλοι τύποι παγκόσμιας αλληλεξάρτησης – στρατιωτικές, οικολογικές, κοινωνικές, υγειονομικές και ούτω καθεξής. Ενώ ο πόλεμος είναι πάντα καταστροφικός για όσους εμπλέκονται άμεσα, αξίζει να θυμόμαστε ότι η πανδημία του COVID-19 σκότωσε περισσότερους Αμερικανούς από όσους έχουν πεθάνει σε όλους τους πολέμους της Αμερικής.
Ομοίως, οι επιστήμονες προβλέπουν ότι η κλιματική αλλαγή θα έχει τεράστιο κόστος, καθώς οι παγκόσμιοι πάγοι λιώνουν και οι παράκτιες πόλεις βυθίζονται αργότερα μέσα στον αιώνα. Ακόμη και βραχυπρόθεσμα, η κλιματική αλλαγή αυξάνει τη συχνότητα και την ένταση των τυφώνων και των πυρκαγιών. Η διεστραμμένη ειρωνεία είναι ότι μπορεί να βρισκόμαστε στη διαδικασία περιορισμού ενός τύπου παγκοσμιοποίησης που έχει οφέλη, ενώ αποτυγχάνουμε να αντιμετωπίσουμε τύπους που έχουν μόνο κόστος. Μεταξύ των πρώτων κινήσεων της δεύτερης κυβέρνησης Τραμπ ήταν η απόσυρση των ΗΠΑ από τη συμφωνία του Παρισιού και τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας.
Λοιπόν, ποιο είναι το μέλλον της παγκοσμιοποίησης; Οι αλληλεξαρτήσεις σε μεγάλες αποστάσεις θα παραμείνουν πραγματικότητα όσο οι άνθρωποι είναι κινητοί και εξοπλισμένοι με τεχνολογίες επικοινωνίας και μεταφορών. Σε τελική ανάλυση, η οικονομική παγκοσμιοποίηση εκτείνεται σε αιώνες, με τις ρίζες να εκτείνονται σε αρχαίους εμπορικούς δρόμους όπως ο Δρόμος του Μεταξιού (τον οποίο η Κίνα έχει υιοθετήσει ως σύνθημα για το παγκόσμιο επενδυτικό της πρόγραμμα «Belt and Road» σήμερα).
Τον δέκατο πέμπτο αιώνα, οι καινοτομίες στις θαλάσσιες μεταφορές έφεραν την Εποχή της Εξερεύνησης, την οποία ακολούθησε η εποχή του ευρωπαϊκού αποικισμού που διαμόρφωσε τα σημερινά εθνικά σύνορα. Τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα, τα ατμόπλοια και οι τηλέγραφοι επιτάχυναν τη διαδικασία καθώς η εκβιομηχάνιση μεταμόρφωσε τις αγροτικές οικονομίες. Τώρα η επανάσταση της πληροφορίας μεταμορφώνει τις οικονομίες μας που είναι προσανατολισμένες στις υπηρεσίες.
Η ευρεία χρήση του διαδικτύου ξεκίνησε στις αρχές αυτού του αιώνα και τώρα δισεκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν έναν υπολογιστή στις τσέπες τους που θα είχε γεμίσει ένα μεγάλο κτίριο πριν από μισό αιώνα. Καθώς η τεχνητή νοημοσύνη προχωρά, το εύρος, η ταχύτητα και ο όγκος της παγκόσμιας επικοινωνίας θα αυξάνονται εκθετικά.
Οι παγκόσμιοι πόλεμοι έχουν αντιστρέψει την οικονομική παγκοσμιοποίηση, οι προστατευτικές πολιτικές μπορούν να την επιβραδύνουν και οι διεθνείς θεσμοί δεν έχουν συμβαδίσει με πολλές από τις αλλαγές που βρίσκονται τώρα σε εξέλιξη. Αλλά όσο έχουμε τις τεχνολογίες, η παγκοσμιοποίηση θα συνεχιστεί. Απλώς μπορεί να μην είναι το ευεργετικό είδος.
Joseph S. Nye, Jr., Professor Emeritus at Harvard University, is a former US assistant secretary of defense and the author of Do Morals Matter? Presidents and Foreign Policy from FDR to Trump (Oxford University Press, 2020) and A Life in the American Century (Polity Press, 2024).