Για έναν άνθρωπο που έχει θεωρηθεί νεκρός τόσες φορές στον παρελθόν, και του οποίο το όραμα για τον κόσμο έχει συρρικνωθεί στο μέγεθος ενός μακό, ο Φιντέλ Κάστρο προκάλεσε αξιοσημείωτες αντιδράσεις όταν πέθανε αυτό το σαββατοκύριακο στην ηλικία των 90 ετών.
Πουθενά δεν ήταν τόσο έντονοι οι παιάνες όσο στη Λατινική Αμερική. «Ένας μεγάλος ηγέτης έχει πεθάνει», έγραψε ο πρόεδρος του Εκουαδόρ και σύμμαχος της Κούβας Ραφαέλ Κορέα. Ο Νικολάς Μαδούρο της Βενεζουέλας ανακήρυξε τριήμερο δημόσιο πένθος. «Ιδεαλιστές, μαχητές και προοδευτικοί, όλοι όσοι ονειρευτήκαμε έναν λιγότερο άνισο κόσμο, ξυπνήσαμε με θλίψη το Σάββατο» έγραψε η πρώην πρόεδρος της Βραζιλίας Ντίλμα Ρούσεφ.
Ίσως αυτό θα έπρεπε να ήταν αναμενόμενο. Η επαναστατική επιτυχία της Κούβας – στην αψήφηση της Ουάσινγκτον, την έμπνευση γενιών πολιτικών επαναστατών, τη βελτίωση του αλφαβητισμού και της δημόσιας υγείας – εξασφάλισε στο νησιωτικό έθνος μια διαρκή αύρα δύναμης και σεβασμού, σε ένα γεωγραφικό μήκος που δεν έχει συνηθίσει κανένα από τα δύο. Μεγαλώνοντας άκουγε κανείς για τον Φιντέλ και τον Ερνέστο Τσε Γκεβάρα και τις δαβιδικές τους μάχες κατά του ηγεμόνα του ημισφαιρίου. Δεν έχει σημασία που η κουβανική οικονομία ήταν ήδη επικίνδυνα εξαρτημένη από μια άλλη υπερδύναμη του πλανήτη, ή που η κυριαρχία του Φιντέλ ήταν χτισμένη πάνω στην κατάπνιξη της διαφωνίας, της ελευθερίας συνέλευσης και του λόγου, και άλλων πολυτελειών της «μπουρζουαζίας». Τότε, έπρεπε να επιλέξεις σε ποια πλευρά ήσουν – «όλοι στον κόσμο πρέπει να είναι κομμουνιστές ή αντι-κομμουνιστές». Έτσι έλεγαν οι υποστηρικτές του Κάστρο στον αφροαμερικανό ποιητή ΛηΡόι Τζόουνς, όπως έγραψε ο Τζόουνς στην εργασία του για τις συνέπειες της επανάστασης.
Αυτό που είναι δύσκολο να εξηγηθεί είναι πώς διατηρήθηκε η σεβασμιότητα. Από τη Χιλή ως την Κόστα Ρίκα, οι λατινοαμερικάνοι έχουν κάνει την επιλογή τους. Με κάποιες στυγερές εξαιρέσεις – τις απολυταρχικές Βενεζουέλα και Νικαράγουα – ποτέ άλλοτε δεν υπήρξε η περιοχή τόσο δημοκρατική. Μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων στα 34 έθνη της Κεντρικής και της Νοτίου Αμερικής και της Καραϊβικής επιλέγουν τους ηγέτες τους σε ανοιχτές εκλογές, λένε ελεύθερα τι σκέφτονται και αγοράζουν και πωλούν πράγματα σε οικονομίες αγοράς. Παρ’ ότι οι εθνικοί θεσμοί είναι αδύναμοι και η διαφθορά ανθεί, η Αμερική δεν έχει ακολουθήσει το παράδειγμα του Κάστρο.
Δεν είναι ότι οι ηγέτες της Λατινικής Αμερικής δεν έβλεπαν τις υπερβολές της Κούβας του Κάστρο. Στα απομνημονεύματά του «Ο κατά λάθος πρόεδρος της Βραζιλίας», ο πρώην βραζιλιάνος πρόεδρος Φερνάντο Ενρίκε Καρντόσο είπε στον συγγραφέα Μπράιαν Γουίντερ για την εξευτελιστική ήττα που γνώρισε ο Φιντέλ σε κεκλεισμένων των θυρών συνάντηση των ηγετών της Ιβηρικής και της Λατινικής Αμερικής το 1999. «Ανάθεμα, Φιντέλ! Τι θα κάνεις με το απαίσιο, άχρηστο νησί σου;» του επιτέθηκε ένας από τους ηγέτες στη σύνοδο.
Παρ’ όλα αυτά, αυτοί του είδους οι επιπλήξεις σπάνια γίνονταν δημόσιες, καθώς ο Φιντέλ ήταν ένας σκάρτος, αλλά πολύτιμος θείος. «Ακόμη και σήμερα είναι δύσκολο – τουλάχιστον στη Λατινική Αμερική – για κάποιον που αυτοπροσδιορίζεται ως αριστερός να καταδικάσει δημόσια το πολιτικό καθεστώς της Κούβας» γράφει η πολιτική επιστήμων Κλαούντια Ιλμπ στο «Ησυχία, Κούβα», το βιβλίο της για το πώς οι λατινοαμερικάνοι πολιτικοί, ιδιαίτερα της αριστεράς, σιώπησαν για τις δυσλειτουργίες της Κούβας. «Ακόμη και εγώ, όταν διαλέγω λέξεις, πασχίζω να μαλακώσω τους ισχυρισμούς μου» γράφει.
Η Ιλμπ αποδίδει αυτήν την ατολμία σε ένα πολιτικό τυφλό σημείο: η φαντασίωση πως οι υπερβολές του Κάστρο ήταν απλά μια ατυχής παρενέργεια ενός κατά τα άλλα θετικού μοντέλου διακυβέρνησης, ενώ στην πραγματικότητα η τυραννία βρισκόταν στη βάση της κουβανικής επανάστασης.
Εάν ο Κάστρο είχε επιείκεια από την αριστερά, είχε βοήθεια σε αυτό. Από τις απόπειρες δολοφονίας μέχρι το επί μισό αιώνα οικονομικό εμπάργκο, η μόνιμη επίθεση της Ουάσινγκτον κατά του κουβανού ηγέτη ευνοούσε τον Φιντέλ, κρύβοντας τις καταστροφές στην οικονομία και δικαιολογώντας κάθε κίνηση του δικτάτορα κατά των διαφωνούντων.
Η απάτη της Κούβας ανθεί. Είναι χαρακτηριστικό πως οι μεγαλύτεροι φόροι τιμής στον Κάστρο προήλθαν από την πασχίζουσα αριστερά της περιοχής, της οποίας οι ηγέτες – η Ρούσεφ στη Βραζιλία, η Κριστίνα Φερνάντες ντε Κίρχνερ της Αργεντινής – είτε έχουν αντικατασταθεί από συντηρητικούς υπέρ της αγοράς, είτε παραμένουν στην εξουσία (Βενεζουέλα, Εκουαδόρ, Βολιβία) παρά τις αυξανόμενες αντιδράσεις, τις αποτυχημένες οικονομίας ή την πολιτική ανηθικότητα. Διακρίνεται ο πρώην βραζιλιάνος πολιτικός Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα, ο οποίος αποκάλεσε τον Κάστρο ως «τον καλύτερα από όλους τους λατινοαμερικάνους», και ο οποίος αναμένει να δικαστεί για σωρεία κατηγοριών διαφθοράς.
Ένα από τα πιο πετυχημένα τεχνάσματα του Φιντέλ ήταν που βοήθησε την Κούβα στρίψει προτού συντριβεί. Παραιτήθηκε όταν αρρώστησε και άφησε τον αδερφό του Ραούλ να αλλάξει πορεία. Ακόμη και οι σύμμαχοι σε Βενεζουέλα, Εκουαδόρ και Βολιβία διαδήλωσαν κατά των Γιάνκηδων παρεμβατών, όταν ο νεότερος Κάστρο υποδέχτηκε θερμά τον πρόεδρο τον ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα και βοήθησε να πειστούν οι γκερίγιας που κάποτε ωθούσε σε μάχη να κάνουν ειρηνευτική συμφωνία με την κολομβιανή κυβέρνηση.
Ο επαναπροσδιορισμός της Κούβας μπορεί να έχει ξεκινήσει, όπως ο κουβανικός περισπασμός της Λατινικής Αμερικής παραμένει. Άλλωστε, η ιστορία της Λατινικής Αμερικής δεν ήταν μια επιρρεπής σε ατυχήματα και χρόνια ανεπαρκής καπιταλιστική ηδμοκρατία, αλλά ο Ψυχρός Πόλεμος της Κεντρικής Αμερικής, ο οποίος χάρη στη δυσανάλογη παρουσία του Φιντέλ Κάστρο απολάμβανε ισχυρή μετά θάνατον ζωή.
Δεν είχε σημασία που η Κούβα ήταν μια νησιωτική απολυταρχία με τον ίδιο πληθυσμό με το Σάο Πάουλο και λιγότερο από το μισό του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος της βραζιλιάνικης μητρόπολης. «Η Κούβα είναι η μαύρη τρύπα της Αμερικής» είπε κάποτε ο Έρικ Φάρνσγουορθ του Συμβουλίου της Αμερικής. «Απορροφά όλη την προσοχή στο ημισφαίριο.» Μία από τις ευκαιρείς ποιυ δημιουργεί ο θάνατος του Φιντέλ Κάστρο θα μπορούσε να είναι η αποκατάσταση της απαραίτητης αναλογίας που χρειάζεται το ημισφαίριο. Αυτός θα είναι ένας ευπρόσδεκτος επαναπροσδιορισμός.