Όταν μιλάμε για δημόσια χρέη, ο όρος «χρεοκοπία» συχνά παρεξηγείται. Σχεδόν ποτέ δεν αφορά την πλήρη και μόνιμη αποκήρυξη ολόκληρου του αποθέματος του χρέους. Πράγματι, ακόμη και κάποια ρωσικά ομόλογα της τσαρικής εποχής τελικά (αν και μόνο εν μέρει) αποπληρώθηκαν μετά την επανάσταση του 1917.
Συνήθως, η στάση πληρωμών – η «χρεοκοπία», σύμφωνα με τις υπηρεσίες αξιολόγησης πιστοληπτικής ικανότητας, όταν αφορά ιδιώτες πιστωτές – πυροδοτεί συζητήσεις για την αναδιάρθρωση του χρέους, η οποία μπορεί να συμπεριλάβει παρατάσεις προθεσμιών, περικοπές των επιτοκίων, περιόδους χάριτος, ή μειώσεις της ονομαστικής αξίας (το λεγόμενο «κούρεμα»).
Εάν η ιστορία είναι ενδεικτική, αυτού του είδους συζητήσεις θα γίνουν πολλές το 2016.
Όπως και πολλά άλλα χαρακτηριστικά της παγκόσμιας οικονομίας, η συσσώρευση χρεών και η χρεοκοπία τείνει να προκύπτει σε κύκλους. Από το 1800, η παγκόσμια οικονομία έχει περάσει αρκετούς τέτοιους κύκλους, με το ποσοστό των ανεξάρτητων χωρών που υποβάλλονται σε αναδιάρθρωση κάθε δεδομένο έτος να κυμαίνεται μεταξύ μηδέν και 50%. Ενώ δεν είναι ασυνήθιστα τα διαλείμματα μίας ή δύο δεκαετιών, κάθε παύση ακολουθείται κατά κανόνα από νέο κύμα χρεοκοπιών.
Ο πιο πρόσφατος κύκλος χρεοκοπιών συμπεριλαμβάνει την κρίση χρέους των αναδυόμενων αγορών τις δεκαετίες του 1980 και του 1990. Οι περισσότερες χώρες επέλυσαν τα προβλήματα εξωτερικού χρέους τους μέχρι τα μέσα του ’90, όμως ένα σημαντικό μερίδιο χωρών της κατηγορίας του χαμηλότερου εισοδήματος παραμένουν με χρόνιες εκπρόθεσμες οφειλές προς τους επίσημους πιστωτές τους.
Όπως και οι ξεκάθαρες χρεοκοπίες και οι αναδιαρθρώσεις των χρεών προς τους επίσημους πιστωτές, αυτού του είδους οι οφειλές συχνά συγκαλύπτονται, πιθανώς επειδή τείνουν να αφορούν οφειλέτες μα χαμηλό εισόδημα και σχετικά μικρά αποθέματα δολαρίου. Αυτό, ωστόσο, δε μειώνει την τελική τους δυνατότητα να συμβάλουν στη δημιουργία νέων γύρων κρίσεων, όταν τα κράτη που ποτέ δεν κατάφεραν να θέσουν υπό έλεγχο τα χρέη τους συναντούν για παράδειγμα δυσμενείς παγκόσμιες συνθήκες.
Και πράγματι, οι παγκόσμιες οικονομικές συνθήκες – όπως οι μεταβολές στις τιμές των προϊόντων και οι αλλαγές στα επιτόκια σε μεγάλες οικονομικές δυνάμεις όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα – παίζουν σημαντικό ρόλο στην επίσπευση των κρίσεων δημόσιου χρέους. Τα ζενίθ και τα ναδίρ στον κύκλο της παγκόσμιας κεφαλαιακής ροής είναι ιδιαιτέρως επικίνδυνα, με τις χρεοκοπίες να αυξάνονται στο τέλος μιας αυξημένης εισροής κεφαλαίων.
Καθώς ξεκινά το 2016, υπάρχουν ξεκάθαρες ενδείξεις σοβαρών καταιγίδων χρέους/χρεοκοπιών στον ορίζοντα. Ήδη μπορούμε να δούμε τα πρώτα αφρισμένα κύματα.
Για κάποια κράτη, το κύριο πρόβλημα δημιουργείται από τις εσωτερικές δυναμικές χρέους. Η κατάσταση της Ουκρανίας είναι σίγουρα επισφαλής, ωστόσο, με δεδομένες τις μοναδικές κινητήριες δυνάμεις της, είναι μάλλον προτιμότερο να μη βγάλουμε ευρύτερα συμπεράσματα για την πορεία της.
Η κατάσταση της Ελλάδας, αντίθετα, είναι εξαιρετικά οικεία. Η κυβέρνηση συνέχισε να συσσωρεύει χρέη μέχρις ότου το βάρος τους σταμάτησε να είναι βιώσιμο. Όταν οι ενδείξεις αυτών των υπερβολών έγιναν καταιγιστικές, σταμάτησε η εισροή νέων πιστώσεων, κάνοντας αδύνατη την εξυπηρέτηση των υπαρχόντων χρεών. Τον προηγούμενο Ιούλιο, σε ιδιαίτερα φορτισμένες διαπραγματεύσεις με τους επίσημους πιστωτές της – την Ευρωπαϊκή Κομισιόν, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο – η Ελλάδα χρεοκόπησε έναντι των υποχρεώσεών της προς το ΔΝΤ. Αυτό έκανε την Ελλάδα την πρώτη – και ως τώρα τη μόνη – προηγμένη οικονομία σε αυτή τη θέση.
Ωστόσο, όπως συμβαίνει συχνά, αυτό που συνέβη δεν ήταν μια πλήρης χρεοκοπία αλλά ένα βήμα προς μια νέα συμφωνία. Οι ευρωπαίοι εταίροι της Ελλάδας συμφώνησαν τελικά να παρέχουν επιπλέον οικονομική στήριξη, σε αντάλλαγμα για την υπόσχεση του έλληνα πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα και της κυβέρνησής του να πραγματοποιήσουν δύσκολες διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις και βαθιές δημοσιονομικές περικοπές. Δυστυχώς, φαίνεται πως αυτά τα μέτρα δεν επέλυσαν τόσο την ελληνική κρίση, όσο απλά την καθυστέρησαν.
Άλλη μία οικονομία σε σοβαρό κίνδυνο είναι η Κοινοπολιτεία του Πουέρτο Ρίκο, η οποία χρειάζεται επειγόντως μιαν ολοκληρωμένη αναδιάρθρωση του δημόσιου χρέους της ύψους 73 δισεκατομμυρίων ευρώ. Οι πρόσφατες συμφωνίες για αναδιάρθρωση μέρους του χρέους είναι μόνο η αρχή, στην πραγματικότητα δεν αρκούν καν για να αποκλείσουν την πιθανότητα μιας πλήρους χρεοκοπίας.
Θα πρέπει να σημειωθεί ωστόσο πως ενώ ένα τέτοιο «πιστωτικό γεγονός» θα ήταν προφανώς ένα μεγάλο πρόβλημα, οι πιστωτές μπορεί να υπερβάλουν για τις πιθανές εξωτερικές συνέπειές του. Αρέσκονται να προειδοποιούν πως παρ’ ότι ο Πουέρτο Ρίκο είναι κοινοπολιτεία και όχι πολιτεία, αν αποτύχει να εξυπηρετήσει τα χρέη του θα δημιουργήσει αρνητικό προηγούμενο για τις πολιτείες και τις περιφέρειες των ΗΠΑ.
Όμως αυτό το προηγούμενο δημιουργήθηκε πολύ καιρό πριν. Τη δεκαετία του 1840, εννέα πολιτείες των ΗΠΑ σταμάτησαν να εξυπηρετούν τα χρέη τους. Κάποιες από αυτές συμβιβάστηκαν σε πλήρη αξία, κάποιες το έκαναν με έκπτωση, και αρκετές αποκήρυξαν μέρος του χρέους τους ολοσχερώς. Τη δεκαετία του 1870, ένας νέος γύρος χρεοκοπιών περιτύλιξε 11 πολιτείες. Η κρίση χρεοκοπίας και αναδιάρθρωσης της Δυτικής Βιρτζίνια κράτησε μέχρι το 1919.
Κάποιοι από τους μεγαλύτερους κινδύνους βρίσκονται στις αναδυόμενες οικονομίες, οι οποίες υποφέρουν κυρίως από τη ριζική αλλαγή στο παγκόσμιο οικονομικό περιβάλλον. Κατά τη διάρκεια της άνθησης των υποδομών της, η Κίνα εισήγαγε τεράστιους όγκους προϊόντων, σπρώχνοντας τις τιμές τους προς τα πάνω και, με τη σειρά της, την ανάπτυξη στους εξαγωγείς προϊόντων του κόσμου, συμπεριλαμβανομένων μεγάλων οικονομιών όπως η Βραζιλία. Προσθέστε σε αυτό τις αυξημένες δανειοδοτήσεις από την Κίνα και τις τεράστιες εισροές κεφαλαίων, προωθημένες από τα χαμηλά επιτόκια των ΗΠΑ, και οι αναδυόμενες οικονομίες ευημερούσαν. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008-2009 διέκοψε αλλά δεν εκτροχίασε αυτή τη γρήγορη ανάπτυξη, και οι αναδυόμενες οικονομίες απόλαυσαν μιαν ασυνήθιστα κενή από κρίσεις δεκαετία μέχρι τις αρχές του 2013.
Ωστόσο, η κίνηση της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ να αυξήσει τα επιτόκια, μαζί με την επιβράδυνση της ανάπτυξης (και, με τη σειρά τους, των επενδύσεων) στην Κίνα και τις καταρρέουσες τιμές του πετρελαίου και των προϊόντων, έχει φέρει σε παύση τη τέντα της εισροής των κεφαλαίων. Τελευταία, πολλά νομίσματα αναδυόμενων αγορών έχουν ολισθήσει απότομα, αυξάνοντας το κόστος της εξυπηρέτησης εξωτερικών χρεών σε δολάρια. Τα έσοδα των εξαγωγών και του δημόσιου τομέα έχουν πέσει, ανοίγοντας τον δρόμο για αυξανόμενα ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών και προϋπολογισμού. Η ανάπτυξη και οι επενδύσεις έχουν επιβραδύνει σχεδόν παντού.
Από ιστορική άποψη, οι αναδυόμενες οικονομίες δείχνουν να οδεύουν προς μια μεγάλη κρίση. Φυσικά, μπορεί να αποδειχθούν πιο ανθεκτικές από τους προκατόχους τους. Όμως δε θα πρέπει να υπολογίζουμε σε αυτό.