ΠΑΡΙΣΙ – Το 2003, ο συντηρητικός αμερικανός ειδικός Robert Kagan έγραψε περίφημα ότι η Ευρώπη «απομακρύνεται από την εξουσία. Kινείται πέρα από την εξουσία σε έναν αυτόνομο κόσμο νόμων και κανόνων». Μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία στα τέλη Φεβρουαρίου, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε ότι ήταν καιρός να αποδείξει ότι ο Κάγκαν έκανε λάθος. Η ΕΕ έχει κινητοποιήσει οικονομική ισχύ, τουλάχιστον, ενάντια στη στρατιωτική επιθετικότητα της Ρωσίας και έχει επιβάλει μια σειρά από νομισματικές, χρηματοοικονομικές, εμπορικές και επενδυτικές κυρώσεις.
Η ταχεία και έντονη αντίδραση της Ευρώπης δικαίως χαιρετίστηκε. Το αποτέλεσμα σοκ από το πάγωμα μεγάλου μέρους των συναλλαγματικών διαθεσίμων της Ρωσίας ήταν θεαματικό. Αλλά καθώς ο πόλεμος συνεχίζεται, θα παραμείνουν αποτελεσματικές οι κυρώσεις; Και εάν ο αντίκτυπός τους εξασθενήσει, όπως φαίνεται πιθανό, θα μπορέσει η ΕΕ να τις ενισχύσει με ουσιαστικό τρόπο;
Ένα ανησυχητικό σημάδι είναι ότι μετά την απόφαση στις 15 Μαρτίου να απαγορεύσει τις εισαγωγές χάλυβα και τις εξαγωγές ειδών πολυτελείας στη Ρωσία, δεν υπήρξαν περαιτέρω ανακοινώσεις στη συνάντηση των ηγετών στις 24 Μαρτίου. Η Ευρώπη δεν θα αναγκάσει τον Ρώσο πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν να υποχωρήσει στερώντας από τους Ρώσους ολιγάρχες τις τελευταίες τσάντες Ferrari και Louis Vuitton.
Οι ηγέτες της ΕΕ δεν μπορούν να αποφύγουν το ζήτημα των πιθανών περαιτέρω κυρώσεων. Στις 7 Μαρτίου, λίγες μέρες μετά το πάγωμα των αποθεμάτων της Ρωσίας, τα 100 ρούβλια άξιζαν μόλις 0,72 δολάρια, από 1,30 δολάρια στις αρχές Φεβρουαρίου. Αλλά μέχρι τις 27 Μαρτίου, το ρούβλι είχε ανακάμψει στα 0,99 δολάρια. Όπως τόνισε, η Ρωσία συσσωρεύει τεράστια πλεονάσματα τρεχουσών συναλλαγών και έτσι οδεύει προς την ανοικοδόμηση τόσο των αποθεμάτων όσο και της εισαγωγικής της ικανότητας.
Η απαγόρευση πρόσβασης στην κεντρική τράπεζα της Ρωσίας στα αποθεματικά της ήταν χωρίς κόστος για την ΕΕ. Αλλά ουσιαστικά οποιαδήποτε πρόσθετα βήματα – μείωση των εισαγωγών πετρελαίου και φυσικού αερίου, απαγόρευση ευρύτερου φάσματος εξαγωγών ή εντολή στις ευρωπαϊκές εταιρείες να αποσυρθούν από τη Ρωσία – θα συνεπαγόταν οικονομικό κόστος για την Ευρώπη.
Γι’ αυτό η ΕΕ διχάζεται. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής συζητούν ένα ενεργειακό εμπάργκο ή έναν φόρο στο ρωσικό πετρέλαιο και μια σταδιακή μείωση των εισαγωγών φυσικού αερίου. Όμως ο γερμανός καγκελάριος Όλαφ Σολτς παραμένει αντίθετος, προειδοποιώντας ότι η απότομη μείωση των ρωσικών εισαγωγών ενέργειας θα βύθιζε τη Γερμανία και την Ευρώπη σε ύφεση.
Πόσο μεγάλο θα ήταν το κόστος σύσφιξης των κυρώσεων στη Ρωσία; Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει ήδη επιδεινώσει τις οικονομικές προοπτικές. Ο ΟΟΣΑ εκτίμησε ότι, με την προϋπόθεση ότι οι τιμές της ενέργειας και των εμπορευμάτων παραμένουν υψηλές, η ανάπτυξη της ευρωζώνης θα μειωθεί κατά περίπου 1,5 ποσοστιαίες μονάδες και ο πληθωρισμός θα αυξηθεί κατά δύο ποσοστιαίες μονάδες. Άλλες αξιολογήσεις είναι πιο καλοήθεις, αλλά μόνο επειδή ξεκινούν από λιγότερο αρνητικές υποθέσεις.
Αυτές οι αρνητικές προσαρμογές φαίνονται μεγάλες, αλλά ισχύουν δύο προειδοποιήσεις. Μέχρι να ξεκινήσει ο πόλεμος, η ανάπτυξη το 2022-23 αναμενόταν να είναι ανοδική. Η μείωση μιας πρόβλεψης ανάπτυξης 4% κατά δύο ποσοστιαίες μονάδες δεν είναι το ίδιο με τη μείωση μιας πρόβλεψης 1% κατά αυτό το ποσό. Και ο ΟΟΣΑ σωστά παρατηρεί ότι οι κυβερνητικές πολιτικές – όπως η στοχευμένη δημοσιονομική στήριξη στα νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα που έχουν πληγεί περισσότερο – μπορούν να συμβάλουν στην άμβλυνση του σοκ και στη μείωση του αναπτυξιακού ελλείμματος.
Το πιο δύσκολο ερώτημα είναι πόσο θα κόστιζε η Ευρώπη να μειώσει και τελικά να εξαλείψει την εξάρτησή της από τη ρωσική ενέργεια – ή, ισοδύναμα, να αντέξει μια ρωσική απαγόρευση εξαγωγών. Τα δεδομένα είναι τρομακτικά: Το 2019, η ΕΕ εισήγαγε 47% του άνθρακα, το 41% του φυσικού αερίου και το 27% του πετρελαίου της από τη Ρωσία. Και ενώ ο άνθρακας και το πετρέλαιο είναι παγκόσμια εμπορεύματα, υπονοώντας ότι ένας προμηθευτής μπορεί σε μεγάλο βαθμό να αντικατασταθεί από άλλον, οι ροές αερίου εξαρτώνται από την υποδομή των αγωγών και των τερματικών σταθμών υγροποιημένου φυσικού αερίου.
Επί του παρόντος, η Ρωσία δύσκολα μπορεί να εξάγει το φυσικό της αέριο αλλού εκτός από τα δυτικά, ενώ οι μεγαλύτερες δυνατότητες υποκατάστασης της ΕΕ την τοποθετούν σε ισχυρότερη θέση από τον αντίπαλό της. Αλλά η απομάκρυνση από το ρωσικό φυσικό αέριο δεν θα είναι ανώδυνη. Και οι δύο πρωταγωνιστές παίζουν έτσι ένα chicken game.
Στις 23 Μαρτίου, ο Πούτιν ανακοίνωσε ότι η Ρωσία θα δεχόταν πληρωμές μόνο σε ρούβλια για παραδόσεις φυσικού αερίου σε «μη φιλικές χώρες», συμπεριλαμβανομένων όλων των μελών της ΕΕ. Αυτό είναι πιθανώς πρώτα και κύρια ένα τέχνασμα για να αναγκάσει την ΕΕ να παραβιάσει τη δική της απαγόρευση συναλλαγών με τη ρωσική κεντρική τράπεζα. Αλλά είναι επίσης ένας τρόπος για τον Πούτιν να δώσει το μήνυμα ότι η Ρωσία είναι έτοιμη να σταματήσει να εξάγει φυσικό αέριο στην Ευρώπη και να απαλλαγεί από τα αντίστοιχα έσοδα.
Είναι έτοιμη η ΕΕ να καλέσει την μπλόφα του Πούτιν; Η εμπειρία του παρελθόντος, όπως το ξαφνικό κλείσιμο των πυρηνικών σταθμών μετά την καταστροφή της Φουκουσίμα του 2011, υποδηλώνει ότι το οικονομικό σύστημα μπορεί να προσαρμοστεί γρήγορα στις διαταραχές. Στην περίπτωση της Γερμανίας, ένα έγγραφο από τον Rüdiger Bachmann και άλλους τοποθετεί το συνολικό κόστος μιας απότομης διακοπής των ρωσικών εισαγωγών ενέργειας μεταξύ 0,5% και 3% του ΑΕΠ. Τα αποτελέσματα για την ΕΕ συνολικά φαίνεται να είναι παρόμοια, αλλά ο αντίκτυπος σε χώρες όπως η Λιθουανία και η Βουλγαρία θα ήταν πολύ μεγαλύτερος.
Η σημερινή αβεβαιότητα είναι κατανοητό ότι προκαλεί νευρικότητα στους ευρωπαίους φορείς χάραξης πολιτικής. Όμως, ένα ενεργειακό εμπάργκο βρίσκεται τώρα εντός του εύρους των δυνατοτήτων για το άμεσο μέλλον. Επειδή η Δύση έχει επενδύσει ολόκληρη την αξιοπιστία της στην αποτελεσματικότητα των οικονομικών κυρώσεων κατά της Ρωσίας, η αδιαλλαξία μπορεί γρήγορα να γίνει μοιραία αδυναμία. Η ΕΕ έχει λίγο χρόνο να προετοιμαστεί.
Η ανησυχία είναι ότι, αντί να καταρτίζουν σχέδια έκτακτης ανάγκης για την προσαρμογή του ευρωπαϊκού ενεργειακού συστήματος, να αναπτύσσουν νέους συλλογικούς μηχανισμούς ενεργειακής ασφάλειας και να υποστηρίζουν τα κράτη μέλη που έχουν πληγεί περισσότερο, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις άρχισαν βιαστικά να συνάπτουν ατομικές συμφωνίες προμήθειας με παραγωγούς της Μέσης Ανατολής. Η έλλειψη κοινού σκοπού ήταν εντυπωσιακή. Ελπίζει κανείς ότι η συμφωνία που επιτεύχθηκε στις 25 Μαρτίου για την οργάνωση κοινών αγορών φυσικού αερίου θα προκαλέσει μια αλλαγή στη στάση αυτή.
Οι ηγέτες της Ευρώπης θα πρέπει να καταστήσουν σαφές στο κοινό ότι δεν μπορούν να νικήσουν έναν αντίπαλο που είναι έτοιμος να αντέξει μια πτώση του εθνικού εισοδήματος κατά 20%, εάν οι Ευρωπαίοι δεν είναι διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν με δική τους μείωση 2%. Αλλά οι ίδιοι ηγέτες που τόλμησαν πρόσφατα να βάλουν λουκέτο στους συμπολίτες τους για την καταπολέμηση του COVID-19 δεν είναι πλέον πρόθυμοι να τους πουν να οδηγούν λίγο πιο αργά για να εξοικονομήσουν καύσιμα.
Η οικονομική σύγκρουση της Ευρώπης με τη Ρωσία εισέρχεται σε μια επικίνδυνη νέα φάση. Ο κίνδυνος αποτυχίας είναι πολύ μεγάλος για να τον αναλάβουμε.
Jean Pisani-Ferry, a senior fellow at Brussels-based think tank Bruegel and a senior non-resident fellow at the Peterson Institute for International Economics, holds the Tommaso Padoa-Schioppa chair at the European University Institute.
Copyright: Project Syndicate, 2022.