Ο Πλάτωνας ήταν αναμφίβολα ο διαπρεπέστερος μαθητής του Σωκράτη (Benson 2009). Ένας θεμελιώδης διανοητικός ογκόλιθος στο κτίσμα ολόκληρης της δυτικής φιλοσοφίας.
Ιδρυτής της Ακαδημίας και θεμελιωτής της αντίληψης της θεωρίας ως μια προσπάθειας στο να μπορείς να αντιλαμβάνεσαι μια ενιαία ιδέα από διάφορα διεσπαρμένα στοιχεία, να μπορείς να τέμνεις μια ενιαία ιδέα στις αρθρώσεις, εκεί όπου διαχωρίζονται εκ φύσεως, και να μην επιχειρείς να σπάσεις κάποιο ενδιάμεσο μέρος «όπως θα έκανε ένας κακός μάγειρας», όπως ο ίδιος το εξηγεί.
… Ειδικά η θεωρία του σπηλαίου είναι άραγε αυθεντικά Σωκρατική ή, περισσότερο, Πλατωνικής έμπνευσης; Βέβαια, πάντα είχα την απορία για το πώς μπορεί να διακριθεί το έργο κάποιου συγγραφέα, του Πλάτωνα, από την εμφανιζόμενη δράση του ήρωα των βιβλίων του, του Σωκράτη ( ή ας πούμε της Άγκαθα Κρίστι από τον Ηρακλή Πουαρώ, σε μια κάπως ακραία αναλογία) αλλά, κατά τα φαινόμενα, υπάρχουν βάσιμοι λόγοι για να γίνεται αυτή η διάκριση μεταξύ της σκέψης του Σωκράτη και του Πλάτωνα, όπως θα δούμε στη συνέχεια (Bormann 2006).
Ίσως, ο βασικότερος λόγος για το εύλογο αυτής της διάκρισης να γίνεται εξαιτίας της «Πολιτείας» του Πλάτωνα. Ο Λουτσιάνο ντε Κρεσέντζο, ένας πολύ ενδιαφέρων και γλαφυρός μελετητής της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, σημειώνει συγκεκριμένα (Crescenzo 1986): «Ο Σωκράτης της Πολιτείας δεν έχει καμία σχέση με τον Σωκράτη που γνωρίζουμε. Κατά τη γνώμη μου, η Πολιτεία είναι έργο ελάχιστα Σωκρατικό.». Γιατί όμως αυτή η τόσο έντονη διαφορά; Τι το εξαιρετικό είχε αυτή η «Πολιτεία» του Πλάτωνα;
Η Πολιτεία του Πλάτωνα είναι ένα μνημειώδες έργο. Ίσως το σημαντικότερο του Πλάτωνα. Αναμφίβολα, είναι ένα έργο σταθμός στη φιλοσοφία και στις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες όλων των αιώνων που ακολούθησαν. Στην Πολιτεία του Πλάτωνα, χαρτογραφείται η κατ’ αυτόν «ιδανική πολιτεία», ο ρόλος των διακριτών και ακατάλυτων τάξεων της και η πρώτη στην ιστορία φιλοσοφικά συντεταγμένη «κομμουνιστική ηθική». Η ιδανική Πολιτεία, στα μάτια του Πλάτωνα, δομεί μια «άριστη» κοινωνικοοικονομική ολότητα, μέσα μια ατσάλινη και αδιάβλητη ταξική ιεράρχηση, με πολίτες θα λέγαμε «εκ φύσεως» πρώτης (χρυσής), δεύτερης (αργυρής) και τρίτης (χάλκινης) κατηγορίας.
Όπως και στον άριστο άνθρωπο (με το κεφάλι, την καρδιά και το στομάχι του), έτσι και στην ιδανική κοινωνία του, ο Πλάτωνας θέτει στην κορυφή του θεωρητικού πολιτικού οικοδομήματος του –και με την πλήρη εξουσία στα χέρια της– την νόηση και τη σοφία. Αποδίδει λοιπόν στο «κεφάλι» και στην ευφυία του το πλήρες δικαίωμα ελέγχου της κοινωνικής ζωής και, φυσικά, στους αδιαμφισβήτητους κατόχους της γνώσης και της σοφίας την ανώτατη αρχή, την διοίκηση της Πόλης ολόκληρης, όλη την εξουσία σε αυτήν την τάξη των φιλόσοφων-βασιλέων. Αυτή τη σοφή ανώτατη εξουσία οφείλει να την υπηρετεί διαρκώς και χωρίς αμφισβητήσεις μια «γενναία καρδιά», ένα κοινωνικό θυμοειδές ρωμαλέο αλλά και υπάκουο, με ακαταπόνητη ανδρεία και αυταπάρνηση και η οποία παίρνει μορφή μέσα στην τάξη των στρατιωτών-φυλάκων. Στη βάση της πυραμίδας του –ατομικής αλλά, συγχρόνως, και κοινωνικής– βρίσκεται το βασικό συστατικό του απλού ανθρώπου, η έκφραση του επιθυμητικού του, το «στομάχι» και οι λοιπές ταπεινές ανάγκες του, που χαρακτηρίζουν την κατώτερη τάξη των παραγωγών-δημιουργών: Ο γεωργός, ο τεχνίτης και ο μικρέμπορας με τις σχεδόν «ζωώδεις» επιθυμίες της επιβίωσης, της ασφάλειας και της διασκέδασης τους, πρέπει να βρίσκονται στο, δικαίως κατά τον Πλάτωνα, αιωνίως χαμηλότερο κοινωνικό επίπεδο.
Ακόμα περισσότερο, ο Πλάτωνας υποστήριζε πως αυτό το ταπεινό «επιθυμητικό» δεν πρέπει ποτέ, φυσικά, να παίρνει το πάνω χέρι μέσα στην κοινωνία (αλλά και στη ζωή καθενός ανθρώπου ξεχωριστά), καθώς κάτι τέτοιο θα γεννούσε τεράστιες καταστροφές: Αντίθετα, θα ‘έπρεπε πάντα να είναι πειθήνιο και εργατικό, μετρημένο και ολιγαρκές, με σωσφροσύνη υπό την καθοδήγηση της βασιλικής σοφίας, που διασφαλίζεται και με το σταθερό χέρι της τάξης και της ανδρείας των φυλάκων, ώστε να επιβάλλεται αναίμακτα. Αλλιώτικα, σε κάθε απόπειρα ανόητης εξέγερσης του «στομαχιού» και των λοιπών ανθρώπινων «μικροτήτων», το «μυαλό» θα πρέπει να τιμωρεί σκληρά αυτή την αφροσύνη, με το σκληρό χέρι της γενναίας «καρδιάς» των φυλάκων του.
Κι εδώ, λοιπόν, για μια ακόμα φορά έχω την εντύπωση πως συναντιέται ευθέως ο φόβος της αρχαίας ελληνικής σκέψης για την υπερχείλιση των αναγκών και των επιθυμιών του ανθρώπου και της κοινωνίας του. Στο βάθος της Πολιτείας του Πλάτωνα σαν να κρύβεται η διαρκής ανησυχία για τους κινδύνους της άφρονης επιδίωξης της τρυφηλής ευζωίας και της ηδονής, της πολυτέλειας και της ακράτειας (της έλλειψης της εγκράτειας, δηλαδή) της επιδίωξης των ανέσεων, οι οποίες βρίσκονται αενάως και εκ φύσεως ενάντια στην πραγματικότητα της οικονομικής στενότητας των πόρων και των αγαθών κάθε κοινωνίας.
Ο ανομολόγητος φόβος της στενότητας, λοιπόν, μου φαίνεται πως βρίσκεται αρκετά δικαιολογημένα στον βυθό της ηθικής της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας –με έμμεσο και αρκετά συγκεκαλυμένο τρόπο, βέβαια. Ο κίνδυνος της έλλειψης μέσων και πόρων ικανών για να αμυνθείς ως πολιτεία και ο οποίος μπορεί να στοιχίσει ακριβά αν τον αγνοήσεις, ιδιαιτέρως έναντι των απειλών εκ των εξωτερικών εχθρών της Πόλης σου.
Ο ίδιος –και με κοινή πηγή, στην ουσία– σκεπτικισμός όμως εκφράζεται και για την ατομική ιδιοκτησία στην Πολιτεία του Πλάτωνα. Οι άρχοντές της (οι φύλακες και οι φιλόσοφοι/βασιλείς, συγκεκριμένα) που τη διοικούν, καθοδηγούν και προστατεύουν το κράτος, οφείλουν να ζουν μια ζωή σχεδόν ασκητικού αλτρουισμού: «Αν ποτέ αποκτήσουν δικά τους σπίτια, χωράφια ή χρήματα, θα γίνουν οικονόμοι και σύζυγοι αντί για φρουροί, εχθροί και τύραννοι αντί για σύμμαχοι των άλλων πολιτών», σημειώνει ο Πλάτωνας. Για τον Πλάτωνα, ο αληθινός άρχοντας δεν πρέπει να κοιτάζει το δικό του συμφέρον αλλά αυτό των υπηκόων του, με πλήρη ανιδιοτέλεια και αυταπάρνηση, στα όρια τελικώς του ήρωα.
Τεράστια σημασία, κατά συνέπεια, για τον Πλάτωνα, έχει ο σεβασμός στους νόμους της πολιτείας και στην πράξη για αυτόν είναι, τελικώς, έλλειψη δικαιοσύνης η συνήθεια να περιφρονούνται οι νόμοι. Και για αυτό, στα μάτια του, φαίνεται πως η υπερβολική ελευθερία το συνηθέστερο οδηγεί και μετατρέπεται σε υποδούλωση και, υπ’ αυτή την έννοια, σαφώς προτείνει μια κοινωνία απολύτως αυστηρή και ταξικά ακλόνητη ως μέθοδο διατήρηση της «ελευθερίας» της, κυρίως έναντι των εξωτερικών απειλών που αντιμετωπίζει. Μεταξύ των λοιπών ριζοσπαστικών ιδεών που πρωτοδιατυπώνονται στην Πολιτεία πρέπει να σημειωθούν, επίσης, η πρώτη διακήρυξη της ισότητας μεταξύ των φύλων, η ανάγκη κοινοκτημοσύνης παιδιών και γυναικών, η κοινή δημόσια εκπαίδευση, η ευγονική και η στρατοπεδική ζωή όλων των ανθρώπων της εξουσίας, διαμορφώνοντας το πλαίσιο αυτού που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «Πλατωνικός κομμουνισμός» (Van Ree 2015).
Πλάτων: Ο Πλατωνικός κομμουνισμός
– Έστω, μείναμε λοιπόν σύμφωνοι, αγαπητέ Γλαύκων, πως σε μία πολιτεία η οποία μέλλει να κυβερνιέται άριστα θα είναι κοινές οι γυναίκες, κοινά τα τεκνά, κοινή όλη η εκπαίδευση, κοινά όλα τα έργα που αναφέρονται στον πόλεμο και στην ειρήνη, η ανώτατη αρχή θα δίνεται στους αναδεικνυόμενους άριστους στην φιλοσοφία και στα πολεμικά.
– Μάλιστα, μείναμε σύμφωνοι.
– Επίσης παραδεχτήκαμε ότι αφού με αυτό τον τρόπο θα εκλέγονται οι άρχοντες, θα κατοικούν μαζί με τους στρατιώτες σε κατοικίες όπως είπαμε πριν, κοινές δηλαδή για όλους και όπου κανείς δεν θα έχει τίποτα δικό του. Εκτός από την κατοικία θυμάσαι βέβαια ακόμη και τι παραδεχτήκαμε και σχετικά με την ιδιοκτησία.
– Και βέβαια θυμάμαι, ότι κανείς από αυτούς δεν πρέπει να έχει οποιαδήποτε ατομική περιουσία, όπως συμβαίνει σήμερα αλλά όπως οι αθλητές, που θα είναι και αυτοί, προορισμένοι για τον πόλεμο και για τη φρούρηση της πόλης θα λαμβάνουν ως μισθό για τις υπηρεσίες τους από τους άλλους την τροφή μόνο όσοι τους χρειάζεται για έναν χρόνο, και θα φροντίζουν αποκλειστικά για την ασφάλεια τη δική τους και της Πόλης.
Πλάτωνος Πολιτεία (Βιβλίο Η, 543α)
Όλα τα παραπάνω καθιστούν, εκτιμούμε, κατανοητό γιατί ο Πλάτωνας θεωρήθηκε στη συνέχεια από πολλούς μελετητές ως ο πρώτος διανοητής του ολοκληρωτισμού (Castoriadis 1975). Μεταξύ αυτών και ο Κάρλ Πόπερ, που σημειώνει στο βιβλίο του «Η ανοικτή κοινωνία και οι εχθροί της» (Popper 1945, σ. 116): «Ο ιδανικός φιλόσοφος προσεγγίζει τόσο την παντογνωσία όσο και την παντοδυναμία. Είναι ο φιλόσοφος-βασιλιάς. Είναι δύσκολο, νομίζω, να συλλάβει κανείς μεγαλύτερη αντίθεση από εκείνη μεταξύ του σωκρατικού και του πλατωνικού ιδεώδους του φιλοσόφου. Είναι η αντίθεση μεταξύ δύο κόσμων –του κόσμου του σεμνού, ορθολογικού ατομικιστή και του ολοκληρωτικού ημίθεου.».
Γιατί όμως όλα αυτά; Γιατί είναι τόσο έντονη η αντιδημοκρατικότητα ενός τόσο λαμπρού πνεύματος όσο ο Πλάτωνας; Εγώ νομίζω κυρίως εξαιτίας της πολιτικής απογοήτευσής του. Ο Πλάτωνας βίωσε πολλά δεινά μέσα στον πολιτικό κόσμο της εποχής του. Όπως ομολογεί ο ίδιος στην 7η Επιστολή του, ήδη από την εποχή που ήταν ακόμη νέος φιλοδοξούσε να ασχοληθεί με την πολιτική, δηλώντας μάλιστα πως μια από τις τιμωρίες που έχει κάποιος που δεν καταδέχεται να ασχοληθεί με την πολιτική είναι ότι καταλήγει να τον κυβερνούν οι κατώτεροί του. Όμως, το 404 π.Χ., ως γνωστόν, οι ολιγαρχικοί, με τη βοήθεια της Σπάρτης, κατέλυσαν το δημοκρατικό πολίτευμα στην Αθήνα. Στην αρχή, ο φιλόσοφος φαίνεται πως παρακολουθούσε με συμπάθεια αυτή την κίνηση, γρήγορα όμως απογοητεύτηκε εξαιτίας της ωμότητας των Τριάκοντα τυράννων.
Η δημοκρατία στη συνέχεια αποκαταστάθηκε και πάλι, αλλά ο Πλάτωνας δοκίμασε τότε μια ακόμη βαθιά απογοήτευση: Ο δάσκαλός του, ο Σωκράτης, «ο δικαιότερος άνθρωπος της εποχής του», καταδικάστηκε για αθεΐα και διαφθορά της νεολαίας σε θάνατο (399 π.Χ.). Φυσικά, δεν πρέπει εδώ να ξεχνούμε και τη βαθύτατα αρνητική εμπειρία που αποκόμισε από την παραμονή του στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου Α’, όπου κατέληξε να πωληθεί ως δούλος στην Αίγινα και να σωθεί από καθαρή τύχη –αλλά και όλες τις κατοπινές ατυχείς περιπέτειές του στις Συρακούσες.
Όλα αυτά εκτιμώ πως δημιούργησαν στον Πλάτωνα μια μεγάλη πίκρα για την πολιτική, στην οποία επάνω έχτισε την πεποίθησή του ότι όλα τα πολιτεύματα της εποχής του ήταν διεφθαρμένα και ότι μόνο αν οι φιλόσοφοι αναλάμβαναν την εξουσία ή αν οι ηγεμόνες άρχιζαν να φιλοσοφούν –και μόνο τότε– θα μπορούσε να υπάρξει μια υγιής πολιτική ζωή.»
Προδημοσίευση από το Χ.Βλάδος (υπό έκδοση): Σταυροδρόμια στην κοινωνικοοικονομική σκέψη.