Τα πανεπιστήμια στην Ελλάδα αξιολογούνται με πολλούς τρόπους. Εσωτερικά, οι Ομάδες Εσωτερικής Αξιολόγησης και οι Μονάδες Διασφάλισης Ποιότητας καταγράφουν και επεξεργάζονται δεδομένα για το εκπαιδευτικό και διδακτικό έργο, τροφοδοτώντας τη λήψη αποφάσεων, στρατηγικών και τακτικών. Εξωτερικά, τα πανεπιστήμια αξιολογούνται από την Εθνική Αρχή Ανώτατης Εκπαίδευσης, η οποία πιστοποιεί προγράμματα σπουδών και διαδικασίες διοίκησης, επηρεάζοντας (μέσω της πιστοποίησης) τη δυνατότητα των προγραμμάτων σπουδών να δέχονται φοιτητές και τη δυνατότητα των πανεπιστημίων να λαμβάνουν κρατική χρηματοδότηση.
Η εξωτερική αξιολόγηση των πανεπιστημίων, σε λιγότερο τυπικούς αλλά όχι λιγότερο ουσιαστικούς όρους, πραγματοποιείται καθημερινά στην κοινωνία και στην οικονομία, όπου φοιτητές και απόφοιτοι εργάζονται, δημιουργούν και συμμετέχουν στα κοινά. Ακόμα, τα ελληνικά πανεπιστήμια αξιολογούνται από διεθνείς οργανισμούς, σημειώνοντας μάλιστα σημαντικές διακρίσεις, σε ουσιώδη αναντιστοιχία με τους περιορισμένους πόρους και υποδομές που διαθέτουν (σχετικά με τις επιτυχίες των ελληνικών πανεπιστημίων σε διεθνείς κατατάξεις δείτε το άρθρο μου εδώ).
Επί της αρχής, η αξιολόγηση είναι καλή, βοηθώντας όσους παρέχουν πόρους στα πανεπιστήμια να διαπιστώσουν τον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι πόροι αξιοποιούνται. Οι πόροι, πιο πλατιά, δεν είναι μόνο χρήματα και υποδομές, είναι και η εμπιστοσύνη και η ελπίδα με την οποία οι πολίτες στηρίζουν την τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ωστόσο, ενώ η αξιολόγηση είναι απαραίτητη, αξίζει να δούμε και τους εγγενείς περιορισμούς της.
Α) Η εξάρτηση του 20% της κρατικής χρηματοδότησης των πανεπιστημίων από ποιοτικά κριτήρια (δηλαδή τα αποτελέσματα της αξιολόγησης) αποτελεί μια επιβράβευση για τα πανεπιστήμια που διακρίνονται, δημιουργώντας ωστόσο προβλήματα για τα υπόλοιπα πανεπιστήμια πέρα από τα όρια μιας αισθητής «επίπληξης», καθιστώντας ευάλωτη την ίδια τη βιωσιμότητά τους. Ας το θέσω αλλιώς: όταν οι δαπάνες για την εκπαίδευση ως ποσοστό του ΑΕΠ είναι πολύ μικρότερες του μέσου όρου των χωρών του ΟΟΣΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τα περιθώρια να μειωθεί η χρηματοδότηση (και μάλιστα έως και 20%) σε πανεπιστήμια που δεν «σκοράρουν» καλά, είναι στην πραγματικότητα περιορισμένα, καθώς σημαίνουν περαιτέρω συρρίκνωση σε ήδη υποχρηματοδοτούμενα πανεπιστήμια.
Β) Η διαδικασία της εξωτερικής και εσωτερικής αξιολόγησης των πανεπιστημίων στην Ελλάδα από αρμόδιους φορείς και διαδικασίες απαιτεί σημαντική ανάλωση πόρων, πρωτίστως των εργάσιμου χρόνου των διοικητικών υπαλλήλων και καθηγητών που συμμετέχουν στη διαδικασία. Οι διαθέσιμοι πόροι ως προς αυτό είναι περιορισμένοι, οι σχετικές υπηρεσίες είναι συχνά υποστελεχωμένες. Για να προλάβω γνώριμες αντιρρήσεις, ξέρω πως η «υποστελέχωση» των δημόσιων υπηρεσιών αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό από πολλούς πολίτες. Ωστόσο, ως προς τις διαδικασίες διασφάλισης ποιότητας η ανάγκη επιπλέον στελέχωσης και χρηματοδότησης των σχετικών υπηρεσιών είναι αδιαμφισβήτητη. Όπως έχουν τα πράγματα σήμερα, η ενασχόληση των ανθρώπων των πανεπιστημίων με τις διαδικασίες διασφάλισης ποιότητας γίνεται εν μέρει εις βάρος άλλων πλευρών του έργου τους, γιατί, απλά, ο διαθέσιμος χρόνος είναι ιδιαίτερα περιορισμένος.
Γ) Μια διαδικασία προτυποποίησης -όπως αυτές της αξιολόγησης και διασφάλισης ποιότητας- είναι λίγο-πολύ μια διαδικασία ομοιογενοποίησης των κρινόμενων οντοτήτων και διαδικασιών. Ωστόσο, τα πανεπιστήμια και οι επιστήμες διαφέρουν μεταξύ τους κατά πολύ. Ως προς το ερευνητικό έργο, ενδεικτικά, είναι τελείως διαφορετικές οι πρακτικές των κοινοτήτων της ιατρικής, της νομικής, των κοινωνικών επιστημών, των θετικών επιστημών και των πολυτεχνείων (δεν έχουν όλες οι επιστήμες εργαστήρια, δεν γράφουν όλες οι κοινότητες σε αγγλόφωνα επιστημονικά περιοδικά, δεν δίνουν όλες οι κοινότητες την ίδια σημασία σε χρηματοδοτούμενη έρευνα και τη συγγραφή βιβλίων). Κάθε επιστήμη έχει τη δική της ιδιοσυστασία και τροχιά. Η θέσπιση ενιαίων κριτηρίων κατά μήκος ουσιωδώς διαφορετικών επιστημών δυσχεραίνει την επίτευξη του κύριου στόχου της προτυποποίησης, που είναι η αξιολόγηση σε βάθος και με αναλυτική λεπτότητα, ώστε να λαμβάνονται σωστά οι στρατηγικές αποφάσεις για τα πανεπιστήμια. Κατ’ αρχήν, αυτά τα ζητήματα λύνονται με διαδικασίες εξειδίκευσης των κριτηρίων αξιολόγησης ανά επιστήμη, αλλά αυτό είναι κάτι που στην πράξη της εκπαιδευτικής πολιτικής ευκολότερα λέγεται παρά γίνεται.
Δ) Καθώς το κύριο μέρος της χρηματοδότησης των πανεπιστημίων είναι κρατικό και περιορισμένο, το εύρος των στρατηγικών επιλογών που εναπόκειται στην αυτονομία των πανεπιστημίων (πέρα από το να εξασφαλίζουν «τον επιούσιο») είναι επίσης περιορισμένο. Τα πανεπιστήμια αξιολογούνται από το κράτος ως προς την ποιότητα των υποδομών, με τη χρηματοδότηση των υποδομών, όμως, να είναι ουσιωδώς κρατική υπόθεση. Είναι κυκλικό αυτό το επιχείρημα. Σίγουρα, στην Ελλάδα υπάρχουν και άλλες πηγές χρηματοδότησης των πανεπιστημίων στην Ελλάδα, όπως τα χρηματοδοτούμενα ερευνητικά προγράμματα, τα δίδακτρα των μεταπτυχιακών προγραμμάτων και οι δωρεές. Όμως, είναι τέτοια η διάρθρωση της ελληνικής οικονομίας, που το κράτος είναι και θα παραμείνει ο κύριος χρηματοδότης. Η μικρή ποσότητα των ίδιων (μη κρατικών) πόρων οριοθετεί τόσο την ευκαιρία όσο και την ευθύνη στο στρατηγικό σχεδιασμό των πανεπιστημίων.
Παρά τις όποιες αδυναμίες της, η αξιολόγηση των πανεπιστημίων είναι πρωτίστως μια άσκηση αυτογνωσίας και, ως τέτοια, είναι απαραίτητη για κάθε συνειδητή βελτίωση. Από αυτή την οπτική γωνία, οι προβληματισμοί αυτού του κειμένου δεν αποτελούν πρόσκομμα στην αξιολόγηση, αλλά αφετηρία για να λειτουργήσει η αξιολόγηση αποτελεσματικότερα.
Ο Ανδρέας Ανδρικόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Ναυτιλιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς. Τα βιβλία του Κρίση και Ρεαλισμός (2015) και Κοινωνική Χρηματοοικονομική (2019) κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Προπομπός.