Υπάρχουν πραγματικά έσοδα και έξοδα; Υπάρχουν πραγματικά κέρδη και ζημιές ή το μόνο που διαθέτουμε στη λογιστική είναι οι οικονομικές ιστορίες που αφηγούνται οι λογιστές; Είναι ο νόμος κάτι περισσότερο από το συντακτικό και τη γραμματική αυτών των ιστοριών;
Αυτές είναι σημαντικές ερωτήσεις γιατί η απάντησή τους επηρεάζει τις αποφάσεις των επιχειρήσεων, των επενδυτών, των εργαζομένων, των καταναλωτών, των πολιτικών, της εφορίας, του νομοθέτη και, τελικά, όλων των πολιτών που αφομοιώνουμε και χρησιμοποιούμε οικονομικές πληροφορίες. Τόσο τα Ελληνικά Λογιστικά Πρότυπα όσο και τα Διεθνή Πρότυπα Χρηματοοικονομικής Πληροφόρησης συνιστούν την αληθή και εύλογη παρουσίαση των λογιστικών πληροφοριών, υπογραμμίζοντας, μεταξύ άλλων, τη σημασία της αξιοπιστίας στη λογιστική πληροφόρηση (true and fair representation).
Η σπουδαιότητα της αλήθειας στη λογιστική διαπερνά τα όρια των ιδιωτικών επιχειρήσεων. Αφορά και τις λογιστικές καταστάσεις των δημόσιων οργανισμών και των κρατών. Πριν από δέκα περίπου χρόνια, η συζήτηση για το κατά πόσο είναι πραγματικό (αληθές) το δημόσιο χρέος διαμόρφωνε το δημόσιο διάλογο και επηρέαζε τη δυναμική των πολιτικών ισορροπιών στην Ελλάδα.
Αν οι λογιστικές καταστάσεις πρέπει να συντάσσονται με τους κανόνες που προβλέπει ο νόμος και ο νόμος αλλάζει συχνά και ερμηνεύεται ποικιλότροπα, τότε σίγουρα η αλήθεια της λογιστικής δεν μπορεί να ταυτίζεται με την τήρηση του νόμου (η αλήθεια είναι μία, αν δεν είναι μία τότε δεν είναι αλήθεια, είναι γνώμη). Ως προς αυτό, υπάρχουν εξάλλου αμέτρητες έρευνες που έχουν υπολογίσει, ενδεικτικά, την αλλαγή στο περιεχόμενο των λογιστικών καταστάσεων με την εφαρμογή των Διεθνών Προτύπων Χρηματοοικονομικής Πληροφόρησης.
Μια άλλη λύση θα ήταν να θεωρήσουμε ότι οι λογιστικές καταστάσεις λένε την αλήθεια αν μας βοηθούν να πάρουμε ωφέλιμες αποφάσεις (αυτή είναι, σε γενικές γραμμές, η πραγματιστική θεωρία της αλήθειας). Ωστόσο, ούτε αυτή η λύση είναι καθησυχαστική. Η ωφελιμότητα μιας απόφασης εξαρτάται από την ταυτότητα αυτού που παίρνει την απόφαση. Διαφορετικά προβλήματα, διαφορετικές αποφάσεις και διαφορετικές ανάγκες πληροφόρησης έχει ο πιστωτής που διαβάζει έναν ισολογισμό, από τον ελεγκτή που αξιολόγησε τον ίδιο ισολογισμό, από τον επιχειρηματία και τον εφοριακό. Πέρα από τις διαφορετικές ανάγκες, προτεραιότητες και ικανότητες, οι αναγνώστες και οι χρήστες των λογιστικών καταστάσεων έχουν και διαφορετικές μορφές διακριτικής ευχέρειας στην ανάγνωση των λογιστικών καταστάσεων, όπως εξάλλου και οι συγγραφείς των καταστάσεων αυτών.
Η τελευταία λύση είναι η πιο φιλόδοξη και η πιο αναγκαία. Σ’ αυτή τη λύση, οι λογιστικές καταστάσεις οφείλουν να λένε την αλήθεια και η αλήθεια συνίσταται στην πλήρη αντιστοίχιση μεταξύ των λογιστικών καταστάσεων και της πραγματικότητας. Και σ’ αυτή την περίπτωση τα πράγματα δεν είναι εύκολα: δεν υπάρχει περίπτωση δύο διαφορετικοί λογιστές να ετοιμάσουν δύο πανομοιότυπους ισολογισμούς για την ίδια επιχείρηση, δεν υπάρχει περίπτωση δύο διαφορετικοί νομοθέτες να προτείνουν ίδιους κανόνες για τη λογιστική, όσο και αν επιδιώκουν την ακρίβεια της λογιστικής πληροφόρησης και μεριμνούν για όσους χρησιμοποιούν τις λογιστικές καταστάσεις.
Ωστόσο, το γεγονός πως μπορούμε να αντιληφθούμε την πραγματικότητα των επιχειρήσεων μόνο μέσα από προσωπικές ματιές, διαφορετικά συμφέροντα και μεταβαλλόμενους νόμους δεν σημαίνει πως η αλήθεια δεν υπάρχει. Το γεγονός ότι βλέπουμε το ίδιο θεατρικό έργο με διαφορετικούς φακούς δεν σημαίνει πως το έργο δεν παίζεται μπροστά στα μάτια μας. Κάποιες επιχειρήσεις είναι αποτελεσματικότερες στο να διαχειρίζονται τους πόρους τους και να ικανοποιούν τους πελάτες, με αποτέλεσμα να έχουν εισόδημα μεγαλύτερο από τα κόστη τους, είναι κερδοφόρες. Αντίθετα, κάποιες άλλες επιχειρήσεις υστερούν στη οργάνωση και τη διοίκησή τους, υποχωρούν ως προς την ανταγωνιστικότητα και την προοπτική και αυτό καθρεφτίζεται στα φθίνοντα έσοδα και στη δυναμική των ζημιών τους. Αυτά μπορούν και πρέπει να απεικονίζονται στις λογιστικές καταστάσεις.
Αν υποβαθμίσουμε τη λογιστική σε ένα πεδίο άρθρωσης αυθαίρετων ιστοριών, τότε η λογιστική δεν ανταποκρίνεται στη βασική αποστολή της που είναι να διαφωτίζει όλους όσους συμμετέχουμε στην οικονομία με τρόπο που να παίρνουμε αποφάσεις συνεπείς με τις ανάγκες μας και να καταλήγουμε σε μια οικονομία που αναπτύσσεται. Σίγουρα, δεν θα απαλλαγεί ποτέ η λογιστική από τα συμφέροντα όσων χρησιμοποιούν και όσων ετοιμάζουν τη λογιστική πληροφόρηση, όπως είναι οι επιχειρηματίες, οι ελεγκτές και οι λογιστές. Αυτό από μόνο του δεν είναι πρόβλημα, είναι αυτονόητο χαρακτηριστικό κάθε κοινωνικής δραστηριότητας (οι ανάγκες των ανθρώπων διαμορφώνουν τους κοινωνικούς θεσμούς και η λογιστική είναι ένας τέτοιος θεσμός). Ωστόσο, έχοντας επίγνωση των πολλών τρόπων καταγραφής και ανάγνωσης της οικονομίας μέσα από τη λογιστική, αυτό που χρειαζόμαστε είναι ρυθμιστικό πλαίσιο, επαγγελματίες της λογιστικής, ανθρώπους των επιχειρήσεων και (τελικά) πολίτες που θα οδηγούν την αφήγηση λογιστικών ιστοριών σε ένα κοινό τόπο που περιγράφει σωστά την οικονομία ή τουλάχιστον το μεγαλύτερο και σημαντικότερο μέρος της.
Ο Ανδρέας Ανδρικόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Ναυτιλιακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς. Τα βιβλία του Κρίση και Ρεαλισμός (2015), Κοινωνική Χρηματοοικονομική (2019) και Χρηματοοικονομική (2022) κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Προπομπός.